SREMSKA MITROVICA. Naselje koje je izraslo uz Zavod KPZ, nastalo je kao potreba za stanovanjem prvo radnika koji su učestvovali u izgradnji Zavoda a zatim i zaposlenih.
Prema KPZ, od zgrade Elektrodistribucije sve do zgrade Zavoda, nekada je bio samo pašnjak. Kasnije je od pašnjaka nastao deo za trgovanje “vašarište”, koje je prvo prebačeno u Laćarak, a zatim u Rumu.
Kuće u ovom naselju nastale su krajem 19 veka, u kojima su uglavnom živeli zaposleni u Zavodu.
Pre izgradne Zavoda, na istom mestu je postojala takozvana Vojarna, u kojoj su bili zatvoreni tadašnji dezerteri.
Zavod u Sremskoj Mitrovici izgrađen je po naredbi austrougarskog cara Franje Josifa, između 1895. i 1899. godine, u saradnji sa banom Kuen-Hedervarijem.
Za Kazneno – popravni zavod vezane su mnoge istorijske promene, od njegove gradnje u doba Austrougarske, preko prvog Svetskog rata, drugog i sve do danas.
Zbog duge i obimne istorije, pokrenuta je izrada monografije mitrovačkog zatvora. Dokumentacina za monografiju se prikuplja od 2014. godine.
Izložbena postavka pod nazivom “Istorijska uloga Kazneno – popravnog zavoda i stradanje Srba u dva svetska rata – Zapečaćene sudbine”.
Reč je o prvoj izloži u regionu, a ovakve muzejske postavke, koje prikazuju ne samo zatvorske eksponate iz prošlih vremena, već i svedoče o nekim od najtežih istorijskih perioda, retke su i u Evropi.
Izložba je postavljena sa ciljem da se sačuva od zaborava veoma važan segment naše istorije. Postavka na jedan upečatljiv način svedoči o stradanjima nevinih žrtava, žene, dece, omladine za vreme Austrougarske monarhije i zloglasne Nezavisne Hrvatske i na autentičan način govori o svireposti zločina koji su sprovođeni nad našim stanovništvom, nad Srbima.
Izložba prikazuje mitrovačku kaznionu kao sastavni deo istorijskog vihora koji je prošao kroz grad na Savi, istorijskog giganta od samog osnivanja kaznione 1895. godine sa svim svojim specifičnostima. Pored istorijskih događaja vezanih za sudstvo, presude i kazne, izložbena postavka ukazuje i na periode u kojima je mitrovačka kazniona korišćena kao neka vrsta logora i stratište srpskog naroda u vreme austrougarske vladavine, kao i u vreme Drugog svetskog rata kada su zatvorom rukovodili NDH i nemački Gestapo.
Kroz izložbu je prikazan period vladavine Austrougarske, tada je upravnik Zavoda bio Šiđanin Milan Kostić koji je vodio dnevnik, tako da je na osnovu njegovih autentičnih zapisa, prestavljeno šta se ovde događalo. Veliki broj ljudi je bio zatvaran i to ne samo ratnici, borci i ranjenici, nego i žene, deca. Neki od njih su dalje slati u logore, a delom ostavljani u Mitrovici gde su masovno umirali, u nekim trenucima u Zavodu bilo smešteno i preko 5.000 ljudi, a njegova kapacitet u tom periodu bio je 1.000 lica.
Od autentičnih eksponata, mogu se videti i slike mučenja Srba i njihovo odvođenje na gubilište na prostoru sadašnjeg Spomen groblja, zatim bukagije, kao i vešala.
Izložbena postavka ima četiri celine:
Prvi deo u kome se nalazi postavka posvećena stradanju Srba u periodu od 1901. do 1918. godine kada je zatvorom upravljala Austrougarska. Austrougarska vlast je u zatvor dovodila zarobljenike i civile – žene, decu, ranjene borce iz Bosne, Mačve i Srema i deportovali ih dalje u logore po Austrougarskoj.
Drugi deo postavke odnosi se na izvršenje smrtnih kazni u Kraljevini Jugoslaviji imajući u vidu da se u njenim severozapadnim delovima (današnja Hrvatska, Slovenija, Bosna i Hercegovina, Vojvodina) primenjivalo austrijsko pravo po kome su smrtne kazne izvršavane vešanjem.
Najpotresniji, treći deo izložbene postavke jeste onaj koji svedoči o stradanju Srba u leto 1942. godine kada je ovim zatvorom upravljala takozvana NDH koja je imala najsurovije metode ubijanja nedužnih srpskih civila poput bacanja u živi kreč.
Četvrti deo posvećen je poznatim političkim zatvorenicima (Žarko Zrenjanin, Oskar Davičo, Josip Kraš, Janko Veselinov Žarko, Đurađ Đuro Pucar, Rade Končar, Milovan Đilas, Moša Pijade i drugi…).
U muzeju se može videti i pismo Petrovaradinske komande iz 1771. godine u kom se žale Namesničkom veću Novog Sada kako dželati deru za svoje usluge. Cenovnik najbolje oslikava i okrutnost tog vremena. Spaljivanje živog čoveka koštalo je 24 forinte, kao i lomljenje na točku i nabijanje na kolac. Vešanje čoveka i posle spaljivanje stajalo je 16 forinti. Obično sečenje glave bilo je i najjeftinije ubistvo, tek 12 forinti, koliko je koštalo i šibanje čoveka. Sečenje jezika dželat je naplaćivao šest forinti…
sremskomitrovačkom zatvoru svoje kazne su između ostalih služili i: Milovan Đilas, Aleksandar Ranković, Ivan Milutinović, Žarko Zrenjanin, Borislav Pekić, Oskar Davičo, Jovo Stanisavljević Čaruga, Marko Orešković, Josip Kraš, Janko Čmelik, Jovan Veselinov Žarko, Mihalj Servo, Zlatko Šnajder, Stevan Moljević, Andrija Hebrang i dr. Moša Pijade i Rodoljub Čolaković su za vreme svog robijanja preveli Marksova dela Kapital i Bedu filozofije na srpskohrvatski. Inače, u zatvoru je 1934. bilo 1.200 zatvorenika, deseti deo od ukupnog broja u Kraljevini Jugoslaviji.[12]
Inspirisan stvarnim događajima iz 1941., nastao je film Aleksandra Đorđevića Stići pre svitanja (1978). Sniman je u autentičnom okruženju sremskomitrovačke kaznione, a snimanju filma podjednako su doprineli (uglavnom kao statisti) milicioneri-čuvari i osuđenici. U kasnijim godinama mitrovački KPD bio je lokacija za snimanje mnogobrojnih filmskih i TV ostvarenja. U prostoru zatvora snimani su i Poslednji krug u Monci, Braća po materi, italijanska serija Hobotnica, film Mali svet iz 2003. godine itd.
Posle Drugog svetskog rata, u sremskomitrovačkom KPD su bili smešteni zatvorenici-strani državljani, što je svojevremeno poslužilo kao zaplet za jednu epizodu stripa Modesti Blejz.
