SREMSKA MITROVICA. U Sremsko Mitrovici i danas funkcioniše više putnih pravaca čije temelje nalazimo u antičkoj prošlosti grada. Današnje ulice Kralja Petra Prvog i Fruškogorska nalaze se na nekadašnjoj rimskoj putnoj trasi Sirmium-Bononia (Banoštor), koja je povezivala grad sa Fruškom gorom (Alma Mons) i pristaništem na Dunavu (Bononia).
Na uglu ulice Kralja Petra Prvog i puta za Spomen groblje, mesta gde se nekada protezao severni gradski bedem
drevnog Sirmiuma podignuta je dvojna kuća. Dve potpuno odvoіene stambene celine pokrivene su jedinstvenim krovnim pokrivačem. Zajednički krov je jedino što je povezivalo ove dve zasebne kuće, različitih vlasnika i sudbina, kao i predanje da su ovu neobičnu kuću gradila dva brata.
Na osnovu sačuvane dokumentacije u vidu originalne građevinske dozvole vlasnik jedne od kuća bio je Stanko Diklić, mitrovački pinter, mastor bačvarskog zanata. U građevinskoj dozvoli izdatoj 1891. odobrena je „gradnja jedne prizemne kuće na vlastitom zemlištu u Kitog šoru, od mešovitog materijala“, koja će u novom gradskom imeniku biti zavedena, pod tekućim kućnim brojem 1446. Dozvola je izdata Stanku Dikliću i potpisana od strane gradskog načelnika. Godine 1894. do kad je gradnja trebala biti završena, kuća je uknjižena.
Primetna je izvesna razlika u izradi dekorativnih elemenata na obe kuće, što navodi na pretpostavku da nisu građene u isto vreme. Dekoracija koju čine nadprozorne gredice, friz arkadica u potkrovnom vencu i profilisani prozorski otvori razlikuju se po dimenzijama i načinu oblikovanja, a prisutna su i visinska odstupanja u izradi nadprozornika.
Diklićeva kuća je posedovala i vertikalnu podelu fasade pilastrima. Prisustvo friza arkadica u potkrovnom vencu je odlika prethodne epohe u graditeljstvu, kao i veliki broj segmentnih lukova iznad vrata i prozora u unutrašnosti kuće na uglu što navodi na zaključak da je kuća građena, naverovatnije tokom 80-tih godina 19. veka kada su bila česta mešanja starih romantičarskih i novih klasicističkih elemenata. Na osnovu stilskih analiza može se zaključiti da je sagrađena prvo kuća na uglu, a nešto kasnije Diklićeva kuća iz 1891, koja je nastala po ugledu na nju, imitirajući njene stilske karakteristike. Ipak, i pored nesumnjivih razlika u načinu izrade arhitektonskih elemenata, obe kuće u celini odaju utisak jedinstvenog građevinskog objekata.
Tome je doprinela činjenica da su nešto kasnije obe kuće povezane jedinstvenim krovnim pokrivačem, što je omogućilo da dobiju istovremeno ajnfort u vidu nadzidane kapije, koji prvobitno nisu imale.
Da li je kuća Stanka Diklića imala dućane, prilikom gradnje kuće 1891. godine, ili ih je dobila kasnije u toku adaptaciіe, nije sasvim jasno iz projekta, koi je uradio zidarski mastor Josip Vagner. Prema nacrtu priloženom uz molbu za adaptaciju kuće iz 1911. dućani su jasno ucrtani, ali u dokumentu se napomine samo nadziđivanje kuće i dogradnja kapije, ali ne i gradnja lokala.
Bačvarskih maіstora je bilo u gradu, iako Mitrovica nije imala sopstvenih vinograda. U knjizi priložnika fonda za izgradnju bolnice iz 1823. pominje se bačvar Jozef Kern, a četrdesetih godina 19. veka bilo je čak pet mastora i dvojica kalfi. Prema popisu iz 1888. zanatske dozvole imalo je 347 zanatlija u gradu, od toga 20 stolara, 11 užara, 12 krojača, a menju njima 8 bačvara.
Fasada je nekada posedovala bogat dekorativni ukras oko prozora i u parapetnom delu, koji je tokom pedesetih godina uklonjen, čime su nepovratno izgubljeni ovi dragoceni dekorativni elementi. Očuvana prvobitna kapija klasicističkih oblika, sa dominantnim trougaonim timpanonima ukrašava kuću na uglu. Kuće su sličnog unutrašneg prostornog rasporeda i poseduju dve glavne ulične prostorije i po dve prema dvorištu, kao i razvijeno bočno krilo u oba slučaja locirano sa desne strane parcele. Kuća na uglu je imala i drvenu zastaklenu verandu, koa je u kasnijim pregradnjama srušena, a ajnfort popločan ukrasnom ciglom i dekorativnom kockom, koja se uvozila iz Mađarske.
Nažalost, nisu poznati prvobitni vlasnici kuće na uglu, koju je kupio Boža Božičković, profesor mitrovačke gimnazije.
Novi vlasnik preduzima radove na renoviranju i adaptaciji kupljene kuće, a kako su u tome učestvovali zaposleni i štićenici Kaznione pretpostavlja se da je Božin otac, naverovatniіe radio na KPD-u. Boža se oženio Vukosavom, rođenom sestrom Svetolika Radojevića, čija kuća se nalazila preko puta, u isto ulici. Porodica Božičković nije dugo živela u Mitrovici, već 1947. prodaju kuću Živanu Budošanu i sele se u Pančevo.
Predak Đura Budošan je iz Novog Sada došao sa sinovima Perom, Lukom i Jovanom i nastanio se u Oborskoj ulici,
poznatoj po oborima i baštama imućnih mitrovačkih domaćina. Vremenom se porodica razgranala, sinovi zasno-
vali svoja domaćinstva, kupovali zemlju i imanja. Poznate su „Budošanove“ bašte, koje su se prostirale na mestu današnjih naselja „Aleja“ i „Nikola Tesla“ i obližnih naselja, pre laćaračke pruge. Posedovali su i vinograd sa istočne strane grada, u neposrednoj blizini Save. Petrovi potomci Đoka, Milan i Živan bavili su se uglavnom povrtarstvom (baštovanlukom), a jedino je najmlađi sin Nikola imao gvožđaru na Trgu Žitna pijaca, pod nazivom „Pera Budošan i sin“. Gajio se uglavnom paradajz, a između redova i kupus. Posebno se trgovalo na veliko paradajzom, vagonima je sa Železničke stanice transportovan u Sloveniju i Austriju.
Živan se oženio Draginjom, kćerkom Milovana Kovačevića koji se sa porodicom doselio u Velike Radince iz pograničnog mesta Vemen u Mađarskoj, prilikom pomeranja granice Kraljevine Jugoslavije, posle Prvog svetskog rata. Godine 1927. kupuje polovinu imanja letnjikovca „Višnjevac“ kod Erema, koje je pripadalo italijansko kneževskoj porodici Odeskalki, porodici sa najvećim posedima u Sremu. Drugu polovinu letnjikovca kupio je 1945. Mirko Bajić iz Rume. Dvor je do danas više puta oduziman i vraćan, a zemlja agrarnom reformom iz 1973. oduzeta. Delo poznatog češkog arhitekte Hermana Bolea, sagrađen je 1903. Sačuvan je i originalan nacrt ove luksuzne, prizemne građevine u obliku letnjikovca nenametljvog sklada arhitektonskih oblika. Nekadašnja , pustara“ kao vlastelinsko imanje bila je opremljena po najsavremenijim standardima za poljoprivredna gazdinstva svoga vremena i odigrala je značajnu ulogu u modernizaciji poljoprivrede na ovim prostorima.
Imanje je držalo ergelu, koja se sastoіala uglavnom od arapskih konja, koja se održala do 1910. Namenske zgrade vremenom gube raniji značaj, kudeljara, pekara i kovačnica su u međuratnom periodu srušeni. Imanje je nekada imalo, sa istočne strane neveliku privatnu kapelu i bogat vrt u vidu botaničke bašte, koji j eprivlačio brojne đačke ekskurzije.
Posle rata porodični grb Odeskalki, a imali su i titulu bračanskih vozvoda, dospeva u posed Muzeja Srema gde se i danas čuva u skopu stalne postavke. Salaš u Čalmi sa zemljom i vinogradom je posle rata srušen, a materijal razvučen pa se Živanovi sinovi ne bave više poljoprivredom, Kosta, mašinski inženjer radio je u Gimnaziji, drvnom kombinatu 1. novembar i u auto školi, a Slobodan kao veterinar ceo radni vek je proveo u Mitrosu. Slobodan sa Katicom ima dva sina, Aleksandra i Dragana i kćerke Danicu i Draganu.
U drugom delu kuće živela je porodica mitrovačkog protojereja stavrofora i katihete Živojina Jankovića. Popadija Melanija je kuću nasledila od svojih usvojitelja, pintera Stanka Diklića i supruge Anke. Tokom Drugog svetskog rata cela porodica je odvedena u Jasenovac, ali su se svi živi vratili. Prota Janković će još čitavu deceniju i po posle rata do 1960. služiti crkvi i svom gradu, sin Milan se oženio Kosanom i dobili su sina Živojina, koji je poneo dedino ime. U kući gde je rođen živeo je do 1977, do zasnivanja porodice, kada se zaposlio kao matičar.
Novi vlasnik kuće Predrag Trbojević je renovirao kuću i otvorio lokale. Na osnovu sačuvane dokumentacije vidljivo je da su ranije postojala dva izloga, koja su kasnije zazidana. Na mestu nekadašnje pinterske radnje otvorena je krojačka radnja preseljena u dvorišni deo i dopunjena novom akivnošću u vidu obuke u šivenju, pod nazivom „Singer art“. Na njenom mestu u lokalu do ulice otvorena je turistička agencija „Sirmiumturs“, a u drugom frizerska radnja. Kozmetički studio i salon sa masažu otvoreni su u dvorišnom delu.
U prepoznatljivu vizuru antičkih prestonica, kojima je Sirmium pripadao spada rimski vodovod. Sa Manđeloškog izvora Vranjaš čista izvorska voda je 14km dugim akvaduktom iz 2.veka sprovedena do grada i olovnim cevima i keramičkim instalacijama do pojedinih objekata, javnih zgrada, kupatila i pretpostavljenih vodoskoka. Putanja akvadukta je pratila deo trase rimskog puta Sirmium – Bononia (Banoštor). U blizini zgrade doma JNA, nekadašnjeg Ratarskog doma, nalazila se masovna konstrukcija, koja je pripadala razvodnom sistemu ili cisterni rimskog vodovoda, kao jedini nadzemni ostatak Sirmiuma sačuvan do današnjih dana. Pripadao je vanbedemskom delu akvadukta u blizini severne gradske kapije.
Nažalost, akvadukt je 1906-1907. povađen i upotrebljen kao građevinski materijal za izgradnju puta Mitrovica – Ležimir. Rimske vodovodne instalacije na izvoru Vranjaš sačuvane su do današnjih dana i uklopljene u savremeni vodovod.
Nekada su se celom dužinom ulice Kralja Petra Prvog prostirale kuće u nizu do izbijanja nove, kada su srušene kuće radi puta prema spomen groblju kuća Budošan dobija ugaoni položaj, prilikom radova 1965, otkriveni su masovni ostaci temelja severnog bedema, čime je grad bio opasan u antičko vreme. Kultura stanovanja u ovom delu grada seže u rimsko doba, kada je u delu današnjeg naselja Matije Huđi, na severnom delu utvrđenog grada otkrivena stambena četvrt. Ulica je više puta menjala ime. Nekadašnji Kitog šor, Fruškogorska ulica(kuća bila na broju 77), ulica Borisa Kidriča u posleratnom periodu, danas, Kralja Petra Prvog – pokazuje vekovni kontinuitet života i graditeljske aktivnosti, u stalnim promenama i dalje kao jedno od ključnih svedočanstva trajanja grada Sremska Mitrovica.
PORODIČNA KUĆA BUDOŠAN
ADRESA: Kralja Petra Prvog br. 95
VREME GRADNJE: 1891. godine, dogradnja 1911.
„Građanske kuće Sremske Mitrovice“, autorka Marija Vukajlović u izdanju Istorijskog arhiva „Srem“. Vredna knjiga, bogato ilustrovana i opremljena u formi monografije, obrađuje arhitektonsko nasleđe u oblasti arhitekture Sremske Mitrovice. Kroz tekstove u knjizi „Građanske kuće Sremske Mitrovice“, autorka se bavi temama, koje zalaze u istorijske, arhitektonske, umetničke, socijalne i privredne aspekte grada Sremska Mitrovica. Autorka, istoričar umetnosti u knjizi je opisala arhitektonske odlike pojedinih građanskih kuća i značajan segment knjige je posvetila upravo arhitektonskom nasleđu Sremske Mitrovice u sferi profane arhitekture od 18. veka do Drugog svetskog rat, obrađen kroz prikaz 32 pojedinačne građanske kuće.
