SREMSKA MITROVICA. Gradske priče su priče o gradu, koji se razvio na na antičkom gradu Sirmium, prestonici Rimskog carstvara, gradu koga su nazivali „slavnom majkom gradova”, raskršću drumova, na obali reke Save, gde se sučeljavaju ravnica i brdo Fruška gora, Mačva i Srem. Sremska Mitrovica je prefinjeni centar Srema. Danas je Sremska Mitrovica odavno prekrivena asfaltom ali je i „muzej pod otvorenim nebom“ u kome su ostaci antičke rimske prestonice i građevine barokne i klasicističke arhitekture 18. i 19. veka, još vek izložene oku posetioca.
Današnji izgled grad je najvećim delom dobio u 18. veku, kada su pridošlice i kolonisti gradili kuće po svojim graditeljskim iskustvima, u baroknim tradicijama. Tada nastaju i trougaoni gradski trgovi baroknog porekla i građanske kuće sa karakterističnim „nirnberškim zabatima“. Grad se postepeno širio oko urbanističkih celina stare i nove čaršije, a oblici su postajali sve složeniji u stilovima tadašnje evropske arhitekture.
Porodična kuća Berežni. Žitni trg pijaca, broj 17
Marija Vukajlović – Građanske kuće Sremske Mitrovice
Prizemna građevina iz 18. veka solidno zidana, jedna je od tri sačuvane kuće sa karakterističnim “nirnberskim” zabatom na Žitnom trgu. Primena ovog stila u gradskoj arhitekturi posledica je naseljavanja 62 nemačke porodice iz pokrajine Hesen, koje su se doselile u grad u periodu između 1785. i 1787.
U drugoj polovini 18. veka, nastupilo je vreme intenzivne graditeljske aktivnosti, kada su, važne političke odluke sa najviših mesta uticale na jačanje građanstva i trgovačko-zanatskog sloja društva.
Presudno je bilo donošenje zvaničnog Patenta o naseljavanju carice Marije Terezije, čime se podstiče gušće naseljavanje i brži razvitak gradskih naselja Vojne granice. Pruža se gostoprimstvo svim trgovcima i zanatlijama doseljenim iz okolnih zemalja, Srbima iz Srema, Makedonije, Stare Srbije, Bosne i drugih delova Turske carevine i jednom broju Cincara, Grka i Nemaca tzv. “profesionista” koji su imali neko zanimanje.
Uvođenje Gradskog magistrata (1765-1787) i samostalne gradske uprave doprineće razvoju slobodne trgovine i procvatu grada. Mitrovica se od tipično vojnog, štabskog mesta, sedišta komande Petrovaradinskog graničarskog puka razvija u grad slobodne trgovine.
Doseljenici su gradili kuće prema graditeljskim tradicijama i lokalnim obeležjima zavičaja odakle su dolazili, ali i prihvatali uticaje sa strane.
Tipičan primer građevina, koje su formirale novu ambijentalnu celinu građanske arhitekture na Žitnom trgu je solidno zidana kuća od čvrstih materijala sa karakterističnim “nirnberškim” zabatom. Ovaj tip zabata nastaje preuzimanjem, stilizacijom i pojednostavljivanjem dekorativnih elemenata baroknog porekla u nemačkom narodnom graditeljstvu.
Nemačke porodice su gradile vlastite kuće u stilu nemačke renesanse i baroka, duboko ukorenjenih u graditeljsku tradiciju domaće arhitekture. Karakteristika ovih građevina je horizontalna podela na prizemlje i zabatni deo sa izraženim lučnim završetkom građevine.
Unutar polukružnog zabata je raskošni dekorativni ornament, koji, se iz temena zrakasto širi prema rubovima u vidu sunčevih zraka izvedenih u malterskoj plastici. Istovetni oblici se u manjim dimenzijama ponavljaju, iznad tavanskih prozora. Njihovo poreklo je, takođe vezano za preuzimanje stilizovanih renesansno – baroknih elemenata iz nemačkog narodnog graditeljstva. Mada pripada tipu porodičnih prizemnih kuća u potkrovlju je imala manju prostoriju sa parom prozora, namenjenu za poslugu ili devojačku sobu.
Ulični ulaz se nalazi uz kuću kao deo trema sa drvenim stubovima. Tokom vremena kuća je pretrpela mnogobrojne izmene, menjajući unutrašnju koncepciju prostora, a delimično i spoljašnjost otvaranjem još jednih vrata.
Nije poznato kome je pripadala, pre no što je prešla u vlasništvo žitarskog trgovca Spajića, koji je trgovao žitaricama na veliko u prvoj polovini 20. veka. Magacin za skladištenje žita se nalazio u dvorištu pomenute kuće sa izlazom prema Svetloj ulici.
Zanimljivo je da su brojni žitni magacini, locirani oko Žitnog trga, korišćeni i u prvoj polovini 20. veka, dok sama tradicija prometa i skladištenja žitarica na ovom prostoru seže u daleku prošlost. Arheološkim iskopavanjima otkrivena je ekonomsko-trgovačka četvrt na prostoru Žitnog trga, koja se naslanjala uz zapadni bedem antičkog Sirmijuma. U brojnim radionicama i magacinima skladištene su žitarice i druga roba, koja je pristupala sa zapada ili transportovana rečnim putem i dopremana sa pristaništa u neposrednoj blizini trga. Tragovi mnogobrojnih pregradnji i dogradnji, kao i pokreni nalazi unutar kompleksa svedoče o neprekidnom korišćenju ovog prostora od antičkog doba do srednjeg veka. O tome svedoči i stari naziv prostora Žitna pijaca.
Milica Spajić, jedinica žitarskog veletrgovca bila je udata za zemunskog trgovca početkom dvadesetih godina prošlog veka. Srećni dani nisu dugo potrajali i Milica se vraća u roditeljski dom, gde je davala časove klavira i francuskog jezika. Kuću na trgu je prodala 1948. godine svojim tadašnjim stanarima Stevanu i Leposavi Đuričin. Nakon što se i ćerka udala, teret samoće bio je pretežak za nju. Ne osećajući se da pripada svome vremenu ona odlučuje da sve proda i ode u Zagreb, kod ćerke.
Dve kuće u Ležimiru su morale biti prodate da bi se kupila ova mala, ali vredna stara kuća u samom centru grada. Stevan Đuričin, rodom iz Divoša živeo je i službovao u Ležimiru. Tu je zasnovao porodicu, pre no što je po pozivu prešao u Mitrovicu za šefa finansija sremskog sreza.
Kancelarija mu se nalazila u prizemnom delu Petrovaradinske imovne opštine, zgradi današnje Policijske uprave. Posle smrti roditelja, sredinom osamdesetih godina 20. veka ćerka Nada će sa suprugom, čuvenim mitrovačkim stolarom Đurom Berežni, starinsku porodičnu kuću pretvoriti u poslovni prostor za prodaju sitnih proizvoda vlastite stolarske radionice. U sprezi preduzetništva i stolarskog zanata ceo prostor kuće adaptiran je za potrebne prodavnice drvenarije, pod nazivom “Kedar stolarija Berežni”.
Đura Berežni se bavio, između ostalog, umetničkom stolarijom, izradom stilskog nameštaja, duborezom i intarzijom. Zanat je izučio kod čuvenog majstora Jana Čuzdija, prestižnog beogradskog umetničkog stolara. Čuzdijeva beogradska radionica, koja je brojala svojevremeno i 28 duborezaca radila je porudžbine i za kraljev dvor. Prilikom bombardovanja Beograda 6. aprila 1941. godine radionica je izgorela do temelja i majstor prelazi u Mitrovicu, u kojoj je posle rata, u Zanatskoj školi, podučava brojne generacije stolara. Godine 1950. Đura je položio kalfenski ispit. Te školske godine je bilo 68 upisanih đaka. Za rubriku u novinama majstor Čuzdi se fotografiše sa svojim đacima Vladimirom Čalićem, Đorđem Erdeljaninom, Petrom Lovrićem i Đurom Berežnijem. Sa položenim majstorskim ispitom otvara 1957. svoju privatnu radionicu “Berežni Đura, umetnički stolar”. U njoj su izrađene brojne garniture i komadi nameštaja izvrsnog kvaliteta, za poznate naručioce ručno je izradio garnituru za Izvršno veće Vojvodine.
Na međunarodnom sajmu zanatstva u Subotici, osvaja tri zlatne medalje u oblasti etno i stilskog nameštaja. Pored stolarskog angažmana aktivan je i u Zanatskom domu, kao dugogodišnji predsednik Štedno-kreditne zadruge i pokrajinski delegat ispred mitrovačkih zanatlija tokom 70-tih godina prošlog veka. Kao stolar najviše je obrađivao orah, jasen, hrast, ptičji javor i trešnju. Pre uvođenja lakiranja, nameštaj se svojevremeno politirao. To je dug i mukotrpan posao, u izvođenju tzv. “osmica” mešavinom šerlaka i špiritusa. Tim postupkom postizao se visok prirodan sjaj ispod kojeg se prepoznavala prirodna boja drveta.
Sve drvorezbarske radove obavljao je ručno, bez upotrebe mašina. Nemoguće je nabrojati koliko je sve majstor napravio raznih proizvoda i garnitura od drveta za svog radnog veka. Jedno je sigurno majstor Berežni, još uvek ima energije i volje da pomalo radi u svojoj radionici, koju danas vodi najmlađa ćerka Nataša Ćuk Berežni.
Sve tri ćerke iz porodice Berežni su se opredelile za zanimanja koja imaju dodirne tačke sa stolarijom i drvetom, bilo da se radi o šumarstvu, arhitekturi ili preradi drveta. Tokom devedesetih godina, posle skoro decenije rada prodavnice drvenarije Tatjana Berežni Stijačić od roditelja dobija lokal i otvara svoju prodavnicu. Od početne papirnice prerasta u “daroteku” pod istim imenom. Enterijer sa ukrasnim profilisanim gredama, drvenim zidnim oplatama i patosanim podom, koji zrače toplinom drveta nije mnogo menjan. Srušen je samo pregradni zid čime je ceo prostor kuće objedinjen za potrebe prodavnice školskog pribora, igračaka, galerijske i galanterijske ponude.
Prilikom adaptacije kuće početkom devedesetih pronađeni su originalni ekseri od kovanog gvožđa, što potvrđuje starinu, jedne od malobrojnih autentičnih građevina iz 18. veka na Žitnom trgu. Ukrasna klasicistička vetrina, sa po dva para kaneliranih stubića, pronađena je u pomoćnim zgradama i potiče, kako se veruje iz istog vremena kad i sama kuća.
Restaurisana sada krasi novu kuću porodice Berežni Stijašić. Novija kuća sagrađena na istom mestu, gde se nekad nalazio žitni magacin prema Svetloj ulici, ali i prva stolarska radionica u kojoj je majstor Đura Berežni započeo svoj šest decenija dug stolarski put.
Kako se tokom vremena menjala unutrašnja koncepcija prostora, tako je, svima poznata, “daroteka” Kedar, danas je simpatičan starinski kafić.
„Građanske kuće Sremske Mitrovice“, autorka Marija Vukajlović u izdanju Istorijskog arhiva „Srem“. Vredna knjiga, bogato ilustrovana i opremljena u formi monografije, obrađuje arhitektonsko nasleđe u oblasti arhitekture Sremske Mitrovice. Kroz tekstove u knjizi „Građanske kuće Sremske Mitrovice“, autorka se bavi temama, koje zalaze u istorijske, arhitektonske, umetničke, socijalne i privredne aspekte grada Sremska Mitrovica. Autorka, istoričar umetnosti u knjizi je opisala arhitektonske odlike pojedinih građanskih kuća i značajan segment knjige je posvetila upravo arhitektonskom nasleđu Sremske Mitrovice u sferi profane arhitekture od 18. veka do Drugog svetskog rat, obrađen kroz prikaz 32 pojedinačne građanske kuće.
