Sremska Mitrovica – Sremska Mitrovica je grad bogate istorije, a njeni današnji putni pravci, poput ulica Kralja Petra Prvog i Fruškogorske, oslanjaju se na antičku rimsku mrežu puteva. Ove ulice prate trasu rimskog puta Sirmium-Bononia, koji je povezivao tadašnji grad Sirmium sa Fruškom gorom (poznatom kao Alma Mons) i Dunavom (pristanište Bononia). Na severnom delu grada, gde je nekada stajao severni bedem Sirmiuma, nalazi se i zanimljiva arhitektonska građevina – kuća Budošan, koja je svojim izgledom i istorijom povezana s antičkom prošlošću.
Kuća, izgrađena krajem 19. veka, svedoči o bogatoj graditeljskoj tradiciji Sremske Mitrovice. Originalni vlasnik jednog od delova kuće bio je Stanko Diklić, poznati majstor bačvar iz Sremske Mitrovice. Ova kuća je građena u stilu karakterističnom za period prelaska između romantičarskih i klasicističkih elemenata, što je vidljivo kroz dekorativne detalje poput friza arkadica i nadprozornika.
Kuća Budošan, koja se nalazi na adresi Kralja Petra Prvog 95, predstavlja jedinstveno zdanje koje povezuje dve odvojene stambene celine pod jednim zajedničkim krovom. Ova kuća nije samo simbol porodičnog života u gradu, već i deo arhitektonskog nasleđa koje je opstalo kroz vekove.
Ova lokacija se nalazi u neposrednoj blizini nekadašnjeg rimskog vodovoda, koji je dopremao čistu izvorsku vodu iz Vranjaša u Sirmium putem rimskog akvadukta. Nažalost, akvadukt je početkom 20. veka povađen, ali su delovi njegove infrastrukture sačuvani i do danas.
Kuća Budošan i okolina ulice Kralja Petra Prvog oslikavaju vekovni kontinuitet života u Sremskoj Mitrovici, čuvajući sećanje na njenu antičku prošlost i građevinsku baštinu.
U Sremsko Mitrovici i danas funkcioniše više putnih pravaca čije temelje nalazimo u antičkoj prošlosti grada. Današnje ulice Kralja Petra Prvog i Fruškogorska nalaze se na nekadašnjoj rimskoj putnoj trasi Sirmium-Bononia (Banoštor), koja je povezivala grad sa Fruškom gorom (Alma Mons) i pristaništem na Dunavu (Bononia).
Na osnovu sačuvane dokumentacije u vidu originalne građevinske dozvole, vlasnik jedne od kuća bio je Stanko Diklić, mitrovački pinter, majstor bačvarskog zanata. U građevinskoj dozvoli izdatoj 1891. godine, odobrena je „gradnja jedne prizemne kuće na vlastitom zemljištu u Kitog šoru, od mešovitog materijala“, koja će u novom gradskom imeniku biti zavedena pod tekućim kućnim brojem 1446. Dozvola je izdata Stanku Dikliću i potpisana od strane gradskog načelnika. Godine 1894, kada je gradnja trebalo da bude završena, kuća je uknjižena.
Primetna je izvesna razlika u izradi dekorativnih elemenata na obe kuće, što navodi na pretpostavku da nisu građene u isto vreme. Dekoracija koju čine nadprozorne gredice, friz arkadica u potkrovnom vencu i profilisani prozorski otvori razlikuju se po dimenzijama i načinu oblikovanja, a prisutna su i visinska odstupanja u izradi nadprozornika. Diklićeva kuća posedovala je i vertikalnu podelu fasade pilastrima. Prisustvo friza arkadica u potkrovnom vencu je odlika prethodne epohe u graditeljstvu, kao i veliki broj segmentnih lukova iznad vrata i prozora u unutrašnjosti kuće na uglu, što navodi na zaključak da je kuća građena, najverovatnije tokom osamdesetih godina 19. veka, kada su bila česta mešanja starih romantičarskih i novih klasicističkih elemenata. Na osnovu stilskih analiza može se zaključiti da je sagrađena prvo kuća na uglu, a nešto kasnije Diklićeva kuća iz 1891, koja je nastala po ugledu na nju, imitirajući njene stilske karakteristike. Ipak, i pored nesumnjivih razlika u načinu izrade arhitektonskih elemenata, obe kuće u celini odaju utisak jedinstvenog građevinskog objekta.
Tome je doprinela činjenica da su nešto kasnije obe kuće povezane jedinstvenim krovnim pokrivačem, što je omogućilo da dobiju ajnfort u vidu nadzidane kapije, koju prvobitno nisu imale. Da li je kuća Stanka Diklića imala dućane prilikom gradnje kuće 1891. godine ili ih je dobila kasnije u toku adaptacije, nije sasvim jasno iz projekta, koji je uradio zidarski majstor Josip Vagner. Prema nacrtu priloženom uz molbu za adaptaciju kuće iz 1911. godine, dućani su jasno ucrtani, ali u dokumentu se napominje samo nadziđivanje kuće i dogradnja kapije, ali ne i gradnja lokala.
Bačvarskih majstora je bilo u gradu, iako Mitrovica nije imala sopstvenih vinograda. U knjizi priložnika fonda za izgradnju bolnice iz 1823. godine, pominje se bačvar Jozef Kern, a četrdesetih godina 19. veka bilo je čak pet majstora i dvojica kalfi. Prema popisu iz 1888. godine, zanatske dozvole imalo je 347 zanatlija u gradu, od toga 20 stolara, 11 užara, 12 krojača, a među njima osam bačvara.
Fasada je nekada posedovala bogat dekorativni ukras oko prozora i u parapetnom delu, koji je tokom pedesetih godina uklonjen, čime su nepovratno izgubljeni ovi dragoceni dekorativni elementi. Očuvana prvobitna kapija klasicističkih oblika, sa dominantnim trougaonim timpanonima, ukrašava kuću na uglu. Kuće su sličnog unutrašnjeg prostornog rasporeda i poseduju dve glavne ulične prostorije i po dve prema dvorištu, kao i razvijeno bočno krilo, u oba slučaja locirano sa desne strane parcele. Kuća na uglu je imala i drvenu zastakljenu verandu, koja je u kasnijim pregradnjama srušena, a ajnfort popločan ukrasnom ciglom i dekorativnom kockom, koja se uvozila iz Mađarske.
Nažalost, nisu poznati prvobitni vlasnici kuće na uglu, koju je kupio Boža Božičković, profesor mitrovačke gimnazije. Novi vlasnik preduzima radove na renoviranju i adaptaciji kupljene kuće, a kako su u tome učestvovali zaposleni i štićenici Kaznione, pretpostavlja se da je Božin otac najverovatnije radio u KPD-u. Boža se oženio Vukosavom, rođenom sestrom Svetolika Radojevića, čija kuća se nalazila preko puta, u istoj ulici. Porodica Božičković nije dugo živela u Mitrovici, već 1947. godine prodaju kuću Živanu Budošanu i sele se u Pančevo.
Predak Đura Budošan je iz Novog Sada došao sa sinovima Perom, Lukom i Jovanom i nastanio se u Oborskoj ulici, poznatoj po oborima i baštama imućnih mitrovačkih domaćina. Vremenom se porodica razgranala, sinovi zasnovali svoja domaćinstva, kupovali zemlju i imanja. Poznate su „Budošanove“ bašte, koje su se prostirale na mestu današnjih naselja „Aleja“ i „Nikola Tesla“ i obližnjih naselja, pre laćaračke pruge. Posedovali su i vinograd sa istočne strane grada, u neposrednoj blizini Save. Petrovi potomci Đoka, Milan i Živan bavili su se uglavnom povrtarstvom (baštovanlukom), a jedino je najmlađi sin Nikola imao gvožđaru na Trgu Žitna pijaca, pod nazivom „Pera Budošan i sin“. Gajio se uglavnom paradajz, a između redova i kupus. Posebno se trgovalo na veliko paradajzom, vagonima je sa Železničke stanice transportovan u Sloveniju i Austriju.
Živan se oženio Draginjom, kćerkom Milovana Kovačevića, koji se sa porodicom doselio u Velike Radince iz pograničnog mesta Vemen u Mađarskoj, prilikom pomeranja granice Kraljevine Jugoslavije posle Prvog svetskog rata. Godine 1927. kupuje polovinu imanja letnjikovca „Višnjevac“ kod Erema, koje je pripadalo italijanskoj kneževskoj porodici Odeskalki, porodici sa najvećim posedima u Sremu. Drugu polovinu letnjikovca kupio je 1945. godine Mirko Bajić iz Rume. Dvor je do danas više puta oduziman i vraćan, a zemlja agrarnom reformom iz 1973. godine oduzeta. Delo poznatog češkog arhitekte Hermana Bolea, sagrađen je 1903. godine. Sačuvan je i originalan nacrt ove luksuzne, prizemne građevine u obliku letnjikovca nenametljivog sklada arhitektonskih oblika. Nekadašnja pustara kao vlastelinsko imanje bila je opremljena po najsavremenijim standardima za poljoprivredna gazdinstva svoga vremena i odigrala je značajnu ulogu u modernizaciji poljoprivrede na ovim prostorima. Imanje je držalo ergelu koja se sastojala uglavnom od arapskih konja, koja se održala do 1910. godine. Namenske zgrade vremenom gube raniji značaj, kudeljara, pekara i kovačnica su u međuratnom periodu srušeni. Imanje je nekada imalo, sa istočne strane, neveliku privatnu kapelu i bogat vrt u vidu botaničke bašte, koja je privlačila brojne đačke ekskurzije.
Posle rata, porodični grb Odeskalki, a imali su i titulu bračanskih vojvoda, dospeva u posed Muzeja Srema, gde se i danas čuva u sklopu stalne postavke. Salaš u Čalmi sa zemljom i vinogradom je posle rata
PORODIČNA KUĆA BUDOŠAN
ADRESA: Kralja Petra Prvog br. 95
VREME GRADNJE: 1891. godine, dogradnja 1911.
„Građanske kuće Sremske Mitrovice“, autorka Marija Vukajlović u izdanju Istorijskog arhiva „Srem“. Vredna knjiga, bogato ilustrovana i opremljena u formi monografije, obrađuje arhitektonsko nasleđe u oblasti arhitekture Sremske Mitrovice. Kroz tekstove u knjizi „Građanske kuće Sremske Mitrovice“, autorka se bavi temama, koje zalaze u istorijske, arhitektonske, umetničke, socijalne i privredne aspekte grada Sremska Mitrovica. Autorka, istoričar umetnosti u knjizi je opisala arhitektonske odlike pojedinih građanskih kuća i značajan segment knjige je posvetila upravo arhitektonskom nasleđu Sremske Mitrovice u sferi profane arhitekture od 18. veka do Drugog svetskog rat, obrađen kroz prikaz 32 pojedinačne građanske kuće.
