SREMSKA MITROVICA. Parohijski dom u Sremskoj Mitrovici, nalazi se na Trgu Ćire Milekića i legat je Teodore i Jelene Bajić, kako stoji na spomen-ploči pročelja ovog velelepnog zdanja.
Porodica Bajić je poznata trgovačka porodica, koja se iz makedonskog mesta Blace doselila u Mitrovicu 1761. Pred kraj 18. veka Bajići su naselili Zemun, Morović, Šopron, Pečuj, Trnavu, u 19. veku Đur, a stigli su čak i do Beča.
U Mitrovici se po predanju nastanjuju tri brata, od kojih su poznati Jovan (Janko), Teodor, i Luka(Duča). Na spoljašnjem severnom zidu stare srpske crkve Svetog Stefana na Savi nalazi se nadgrobna ploča Duče Bajića, na kojoj je uklesana godina smrti (1840), a u daljem tekstu napominje se da je “znatni žitelj i kupec mitrovački”, koji ostavlja iza sebe sinove Petra, Stefana i Teodora.
Pored pomenutog nalazi se i nadgrobna ploča Koste Bajića, najverovatnije brata ili sinovca. Janko se pominje kao trgovac, trgovac svinjama i turski podanik 1768. povodom spora, koji je vodio protiv upravnika iločkog spahiluka, za koga se založila Komanda Petrovaradinske regimente. Zbog pomoći bečkom dvoru u Austro-turskom ratu(1788-1791) Bajići dobijaju plemićku titulu 1792. od carice Marije Terezije.
Generacijama se bave trgovinom svinja, što je bio njihov glavni izvor prihoda i sticanja kapitala, kao i prometom žitarica, koje su lađama žitaricama Savom prevožene do Siska, a Kupom do Karlovaca, odakle su ih tamošnji trgovci transportovali do jadranskih luka. Bajići trguju i solju, što je bio veoma unosan posao, za koji je malo ko mogao da dobije dozvolu za rad.
Ne samo da su bili uspešni trgovci, već su uživali i veliki ugled, kako u varoši, tako i kod carskih vlasti. U poslednjoj deceniji 18. veka od ukupno 23. plemića Vojne granice, svi Bajići su nosili ovo visoko carsko zvanje i uživali sve privilegije, koje je plemićki status podrazumevao. Pomagali su sirotinju, poklanjali žitarice stanovništvu Vojne granice za vreme gladi, bili donatori i priložnici Sabornog hrama Sv. Stefana u centru grada (1808), pomagali izbeglice iz Turske zauzimanjem za njih kod austrijskih vlasti, izdržavali mnogo maloletne dece iz Srbije tokom rata sa Francuzima do 1815. godine.
Jedan od potomaka, Miloš Bajić, bio je sin Petrije, najstarije kćerke kneza Miloša Obrenovića i Toše Bajića, zemunskog pivara. Posle smrti kneza postaj oe jedan od naslednika ogromnog kapitala i proglašen je za barona od Varadije. Posle ukidanja gradskog magistrata deo trgovaca se raseljava u potrazi za povoljnijim uslovima za trgovinu. Od Bajića, koji su ostali u gradu neki se i dalje bave trgovinom stokom i žitaricama, a drugi se orijentišu na različita zanimanja, oficirsku službu, državne poslove ili sticanje visokog ograzovanja u svetskim univerzitetskim centrima.
Do naših dana sačuvano je nekoliko zgrada, koje su pripadale porodici Bajić. Jedna od njih nalazi se na Trgu Svetog Stefana, sagrađena krajem 18. veka. Danas je to zgrada Muzeja Srema, sa arheološkom zbirkom i lapidarijumom.
Teodor Bajić (1755 – 1840) bio je jedan od donatora Sabornog hrama Svetog Stefana, a podaci o njegovom rođenju i smrti uklesani su na donatorskoj ploči u priprati crkve sagrađene 1794. Teodor je ostavio ogroman kapital sinovima Jovanu i Dimitriju, napominjući u testamentu iz 1810. da se obavezno održi njegova trgovina i prenese na tad maloletne sinove. Njegov unuk, koji se takođe zvao Teodor (1827 – 1905) sa suprugom Jelenom (Subotić) zaveštao je pravoslavnoj crkvi svoj dom, za vreme gradnje namenjen u tu svrhu.
Teodor Toša nastavio je porodičnu trgovačku tradiciju. Ova razgranata mitrovačka porodica, cincarskog porekla bila je nadaleko poznata po čestitosti, rodoljublju i odanosti pravoslavlju.
Tokom 20. veka iz porodice su stasali mnogi mitrovački vrhunski intelektualci. Najpoznatiji među njima je Teodorov sinovac dr. Ilija Bajić, dugogodišnji gradski fizikus Sremske Mitrovice. Sin opštinskog beležnika u Neradinu, a zatim šefa mitrovačke gruntovnice, Ilija je gimnazijsko obrazovanje sticao u Vinkovcima, Sremskim Karlovcima i Osijeku. Medicinski fakultet završio je u Beču, gde je i doktorirao 1895. Vrsni erudita, gotovo enciklopedijskog znanja govorio je više stranih jezika, pre svega nemački, francuski, češki i mađarski. Poznavalac klasičnih jezika, grčkog i latinskog, kao i klasične kulture, bavio se pored lekarskog poziva književnošću i prevođenjem. Od posebnog značaja za istoriografiju grada je njegov spis “Prilog proučavanju prošlosti grada Sremske Mitrovice u XVIII veku” u izdanju Gradskog muzeja (1951). Deca dr. Ilije (sinovi Baja, Miloš, Janko, Luka, Bogdan, Vojislav i kćerka Milesa) su stekla visoko obrazovanje, dosegli vrhunska zvanja i bili univerzitetski profesori. Najstariji sin Baja, (rođen u Zagrebu, gde je Ilija Bajić neko vreme službovao) učestvovao je u proboju Solunskog fronta. Posle Prvog svetskog rata upućen je na dalje školovanje u Pariz, gde studira uporedo pravni fakultet (1923) i flozofiju (1924), a tri godine kasni brani doktorski rad. Radio je u Parizu, Beogradu, i Skoplju kao univerzitetski profesor. Poznati pevač i kantautor Nenad Bajić Bajone, takođe je izdanak ove čuvene mitrovačke porodice. Rođen 1958. u Beogradu završio je stomatologiju pre no što je počeo da se bavi muzikom, kao pop, rok i džez pevač. Bio je najmlađi član Saveza kompozitora Jugoslavije (1980), a najveći deo muzičke karijere proveo je pevajući za najmlađe.
Više od jednog veka kuća je služila kao parohijska zgrada.
Pored doma što je pružala pravoslavnim sveštenicima u parohiji bila je godinama i sedište crkvene opštine i njene glavne kancelarije. Tokom vremena u njoj su živele brojne generacije sveštenika na službi u mitrovačkim crkvama. U njoj je vladika Andrej (Frušić) proveo svoje poslednje dane sredinom osamdesetih godina dvadesetog veka. Pre nego što je postao episkop banjalučki (1961), najveći deo svog radnog veka je proveo kao gimnazijski profesor i docent Bogoslovskog fakuleta u Beogradu, gde je doktorirao 1946. Bio je duhovnik crkve Ružice i starešina manastira Rakovca. Ostaće zapamćen po predanom pastirskom radu na obnovi Crkve eparhije banjalučke i živoj graditeljskoj aktivnosti na podizanju i obnovi 26. crkava, 38. parohijskih domova i 2 manastirska konaka. Ovaj rođeni Sremac iz Divoša umro je 1986. u Mitrovici, a sahranjen je u manastiru Krušedolu.
Teško je najbrojati sve sveštenike, koji su boravili u ovom velelepnom crkvenom domu. Samo u poslednje četiri decenije u njemu su živele porodice prote Marića, oca Časlava, Mirka Žeravića, Nikole Škorića, kratko vreme prote Milorada Golijana, Aleksandra Cvetanovića, Radoslava Radovanovića. Zanimljiv je životopis oca Mirka Žeravića, slikara rodom iz Kuzmina, koji se upokojio 1994. a ostavio je za sobom brojne ikonostase, ikone i portrete. Svojom neumornom rukom oslikao je oko deset ikonostasa, među kojima i ikonostas u Smiljanu, rodnom mestu Nikole Tesle. Slikarsvo je učio od MArije Malahov, kćerke čuvenog ruskog generala, inače profesorke likovnog u sremskokarlovačkoj gimnaziji. Ostavio je za sobom i vredan rad, oslikanu plaštanicu u Maloj crkvi Svetog Stefana. Svojim dolaskom na parohiju 1983. ovu drevnu crkvu na obali Save, od bivšeg Muzeja crkvene umetnosti, vraća svojoj prvobitnoj nameni.
Bajići su ostavili na “polzu” rodnu kuću koja je i dalje jedna od najlepših građanskih kuća u gradu, Kao jedina prizemna kuća na Trgu Ćire Milekića, i daje dominira trgom kao autentičan spomenik građevinske kulture svoga doba. Na centralnom gradskom trgu oko koga su locirane najvažnije građevine urbanom sedištu koje projektuje vizuru jednog grada i lik po kome je prepoznatljiv kuća Bajića, zauzima istaknutno mesto. Dugo je odolevala iskušenjima vremena, kao dom mitrovačkog sveštenstva. Ipak u međuvremenu izdata je u zakup i adaptirana za potrebe restorana. Tom prilikom je kompletno obnovljena, rekonstruisan je krov, adaptirana unutrašnjost, izvršeni restautorsko-konzervatorski radovi na fasadi, pod nadzorom gradskog Zavoda za zaštitu spomenika kulture.
„Građanske kuće Sremske Mitrovice“, autorka Marija Vukajlović u izdanju Istorijskog arhiva „Srem“. Vredna knjiga, bogato ilustrovana i opremljena u formi monografije, obrađuje arhitektonsko nasleđe u oblasti arhitekture Sremske Mitrovice. Kroz tekstove u knjizi „Građanske kuće Sremske Mitrovice“, autorka se bavi temama, koje zalaze u istorijske, arhitektonske, umetničke, socijalne i privredne aspekte grada Sremska Mitrovica. Autorka, istoričar umetnosti u knjizi je opisala arhitektonske odlike pojedinih građanskih kuća i značajan segment knjige je posvetila upravo arhitektonskom nasleđu Sremske Mitrovice u sferi profane arhitekture od 18. veka do Drugog svetskog rat, obrađen kroz prikaz 32 pojedinačne građanske kuće.
