Kada biste se uputili ulicama grada Sremska Mitrovica, i pažljivo pratili izgled kuća prolazeći kroz centar grada i poprečne ulice, naišli biste na mnoštvo kuća koje ukazuju na značaj i veličinu istorije i arhitektonskog nasleđa.
Kad god ste u prilici da koračate ulicama Sremske Mitrovice, setite se da su se ovde kretali Rimljani, čiji su tragovi skriveni pod temeljima sadašnjice. Setite se da je ovo jeinstven grad! Osvrnite se na zgrade koje svedoče o minulim vremenima, o ličnostima koje su ostavile neizbrisiv trag u istoriji.
Budite ponosni što ste se našli baš na tom posebnom mestu!
Mitrovica kao grad iznenađuje bogatstvom svog arhitektonskog nasleđa. Šarolika je graditeljska tradicija vidljiva na njenim ulicama – pripada kako ruralnom, tako i gradskom, savremenom i tradicionalnom graditeljstvu ispoljavajući primenu raznolikih uticaja i stilova.
Među najstarijim mitrovačkim porodicama, koja već više od tri veka obitava na ovim prostorima je porodica Radojević. U crkvenim knjigama zabeležena su imena predaka Dmitra, Vukadina i Dimitrija, poreklom iz Plava. Vremenom se porodica razgranala. Samo u bivšoj Železničkoj ulici bio je desetak kuća Radojevića, potomaka Koste, Milana, Petra i Ilije. Bavili su se uglavnom zemljoradnjom, živeli od zemlje. Kao i mnogo drugi napredni domaćini i Radojevići su imali salaš u gradskom ataru, nezaobilazan ukras sremačkih i vojvođanskih polja.
Po predanju, 1823. godine sagrađena je u ulici, sada pod nazivom Kralja Petra Prvog, jedna od najstarijih kuća u gradu.
Predak Petar (Perko), sagradio je dom za sebe i svoju porodicu u stilu prizemnih vojvođanskih paorskih kuća. U njoj su rođeni Petrovi sinovi Svetolik, Mitar i Nikola (Maša), koji se odvajaju od oca i svaki će za svoju porodicu sagraditi novu kuću u istoj ulici. Plac je bio velik, sa brojnim ekonomskim zgradama za tipično paorsko domaćinstvo.
Pre oduzimanja zemljišta za gradnju Naselja “Matije Huđi” plac se prostirao svom dužinom do bašti iz Ratarske ulice i OŠ “Jovan Jovanović Zmaj”.
Nije poznato kad je Mitar (1883-1953) jedan od Petrovih sinova koji je ostao na roditeljskom imanju, ispred stare sagradio novu velelepnu kuću.
Prema stilskim karakteristikama građena je u duhu pozne secesije. Vreme nastanka ovog vrednog arhitektonskog zdanja može se datirati u dvadesete godine 20. veka. Pripada onom tipu vojvođanskih paorskih kuća, koje se umesto na narodno graditeljstvo oslanjale na važeće akademske istorijske stilove i uglavnom razvile oblik prizemnih stambenih objekata. Ova raskošna kuća, masivnih dimenzija nastala je kao odraz ekonomske moći i statusa naručioca, vlasnika ciglane, stepena obrazovanja projektanta i zanatskog umeća izvođača građevinskih radova. U stilskom pogledu strogi, geometrijski profili naglašavaju modernističke ideje, koje ističu prave linije i svođenje oblika na geometrijske forme. Zdanje ipak čuva iskustva prethodne građevinske prakse što je jasno izraženo u tradicionalnoj prostornoj podeli fasade na tri polja, postament, središnji deo i završni venac. Vidljiva je potreba za naglašenijom geometrizacijom i stilizacijom oblika u obradi fasadnog platna.
Projektovana kao prizemna građanska kuća širom osnovnom je postavljena na ulični front. U centralnom delu kolski prolaz deli građevinu na dve zasebne stambene jedinice. Pročelje je podeljeno pilastrima, koji sežu do samog krovnog venca na četiri polja sa po dva prozorska otvora i centralnim portalom. Prozori su ukrašeni lezenama i krajnje stilizovanim zabatima sa udvojenom dijamantskom kockom u središtu. Završni potkrovni venac se sastoji od kvadratnih metopa u frizu. Vertikalizam je naglašen dekoracijom na pilastrima, lezenama i masivnim krovnim atikama. Centralna atika je lučna i dominira krovnim vencem. Ipak je i pored snažne težnje ka vertikalizmu čemu doprinosi i visina samog objekta prisutna je i klasična horizontalna podela na vence, koji uravnotežuju kompoziciju fasade. Horizontalnu ističu sokl sa masivnim kvaderima, parapetni i zabatni venac, kao i kratke spojnice u poljima između prozora.
Početkom sedamdesetih godina kuća je renovirana, a radove su izveli majstori iz Beograda, koristeći posebne kalupe za izradu fasadnih ukrasa. U unutrašnjem prostoru svako krilo ima identičan raspored sa po tri glavne sobe sa ulice, do su sporedne postavljene prema dvorištu sa ulazom iz ajnforta. Građevina nije posedovala dvorišna krila, već samo jednu manju drvenu verandu uz levu ivicu placa.
Mitar je bio preduzetničkog duha što mu je omogućilo da umnoži porodični kapital. Pored zemljoradnje bavio se i drugim poslovima. Kao vlasnik velike ciglane na Rumskoj malti najverovatnije je kuću izgradio od cigle iz vlastite proizvodnje. Posedovao je velike staje za stoku, trgovao svinjama koje su otkupljivači dobavljali iz Beča. Bavio se i špedicijom, naročito plovnim transportom. Dereglijama, na Savi, kod Legeta obavljao se rečni saobraćaj kojim je prevozio tovljene svinje do Beča. Čest boravak ovog mitrovačkog trgovca u evropskim centrima, a pre svih Beču proširio mu je vidike, ali i krug poznanstava sa viđenijim ljudima tog vremena. Porodica svedoči o njegovom poznanstvu sa slikarom Pajom Jovanović, poseduje i jednu od prvih reprodukcija čuvene slike “Seobe Srba”, a poštovanje prema velikom srpskom slikaru negovano je generacijama. Posredno, Mitar je morao vremenom formirati istančan ukus za vredna arhitektonska dela , naročito stila secesije, na čijem izvorištu se tzv “bečke secesije” našao. Nije isključeno da je sam projektant kuće bio bečki đak, školovan na Politehnikumu austrijske prestonice, jer građevina nesumnjivo odaje ruku školovanog arhitekte. Od Mitrovih petoro dece na imanju ostaje sin Milenko, rođen 1911. koji nastavlja da obrađuje zemlju, a bio je i odgajivač na veliko i trgovac rogatom stokom. Svojevremeno su držali u toru i do 300 ovaca. Supruga Milica Jeremić pravila je i prodavala, pored “švapskog” i “somborski” veoma tražen ovčiji sir.
Nasleđen salaš prema Šašincima sa debelim stablima duda, đermom, bagremovom šumom, košnicama, baštama i voćnjakom dugo je odolevao iskušenjima svetskih ratova i promenama vlasti. Ipak osamdesetih godina 20. veka prodat je “Mitrosremu” koji ga je 1984. porušio. Biće to kraj salašarskog paorskog života domaćinske porodice koja se od davnina bavila zemljoradnjom.
Ostale su samo uspomene o kojima kćerka jedinica Sofija rado priča. Živo je sećanje na bosonogo hodanje po strnjici “radi jačanja” ne bi li očvrsli za težak paorski rad. Od malena je naučena na seljačke poslove – još kao devojčurak umela je da skuva ručak za dvadesetak nadničara koji bi sa njive dolazili na ručak u gradsku kuću. Ipak ljubav prema knjizi je preovladala, nasledila je to od oca koji je iz gimnazijske klupe otišao da obrađuje zemlju. Sofija je deceniju ipo radila na “Mitrosu” kao programer. Bila je udata za Mirka Savića, profesora matematike u Šumarsko prehrambenoj i hemijskoj školi kao i Ekonomskoj školi “9.maj”. Kćerka Snežana se opredelila za posao medicinske sestre, a Nataša posle završene Više pedagoške škole deceniju radila u likovnom “Martin centru”. Ljubav prema slikarstvu je nasledila od tetka Radojke, deda Mašine ćerke koja je svojevremeno studirala slikarstvo u Parizu.
U drugom krilu kuće godinama su stanovali stanari, najduže porodica Vasilić iz Ležimira.
Čardak, ambar, stara kuća iz 19. veka i prostran ajnfort sa ulice prilagođen za prolaz poljoprivrednih mašina dugo su, kao obeležje, podsećali na nekadašnje zanimanje njenih vlasnika. Užurbanost u dvorištu zbog ubiranja letine zamenila je, tokom devedesetih, nova koju su stvarale mnoge uspešne mitrovačke firme “Jukon”, “Mimeks”, pržionica kafe “Smart”. Stara kuća iz 19. veka iznajmljivana im je za poslovni i magacinski prostor.
Druga grana porodice, potomci Milana Radojevića, imala je imanja u Oborskoj ulici, gde i danas žive naslednici. Posedovali su zajednički vinograd i voćnjak u Manđelosu, po čemu su dobili nadimak “Manđeloški”, a po njemu ih Mitrovčani i danas prepoznaju.
Usled agrarnih reformi, posle rata, ovaj vinograd je nacionalizovan. Ipak, u trajnom je sećanju porodice, da je Manđelos bio prva stanica prilikom doseljavanja u ove krajeve.
Svetolika su zvali Dujan, a njegovog unuka od malena Duško. Svetolikova porodica je bila brojna, osmoro dece (šest sinova i dve ćerke). Pavle, najstariji sin Svetolika, mašinski inženjer, stradao je 1942. sa ostalim žrtvama masovnog streljanja u Mitrovici. Istog dana 3. septembra streljan je i njegov rođeni brat Sava, mašinbravar sa samo 27. godina.
Tih dana stradao je i brat od strica Nikola(Ilija), na istom stratištu. Milutin i Danilo, učesnici NOB-a, uspeli su da prežive teške ratne godine. Mnogo Radojevići su dali živote tokom rata. U “Mitrovačkoj hronici” saznajemo tužnu statistiku pogibija članova ove porodice. Pored već pomenutih Pavla, Save i Nikole, stradali su i Dušan (Miloš) zemljoradnik, Ljubiša (Nikola) student, Nikola (Svetozar) muzičar i Pavle (Ilija) zemljoradnik.
Dujan se, pored ratarstva bavio i svinjogojstvom i stočarstvom. Nikola (Maša) je imao svinje u blizini Oborske ulice, na mestu današnjih stambenih vojnih zgrada. Potomak Živan, od Kostine loze, bio je admiral i kapetan prekookenaskog broda. Svetolikova kuća se nalazi u istoj ulici, prema železničkoj stanici. Građena je 1928 godine i pretrpela je mnoge prepravke zbog brojnih vlasnika koje je sa vremenom menjala.
Nekada su ovom ulicom često čuo topot konjskih kopita i fijakera. Uvedeni u gradski saobraćaj 1896 mogli su se videti sve do pre dvadesetak godina. Parkirani kod železničke stanice čekali su putnike. Danas su samo deo nostalgičnih sećanja, za čim čeznu stanovnici jer ih smatraju delom svoje tradicije.
Jedna od najbrojnijih mitrovačkih porodica iznedrila je mnoge domaćine, trgovce, mašinske inženjere, advokate, lekare, bravare. Radojevići su, uglavnom ostali verni Mitrovici, retko su se raseljavali. Duboko su ukorenjeni u mitrovačku ravnicu.
Kao uspomena na nekadašnju veličinu porodice ostaje kuća, kao jedan od najreprezentativnijih primera gradske arhitekture svoga doba, na trasi plave linije.
Tokom 2017-2018 vlasnici ustupaju kuću sa parcelom investitoru koji je preduzeo sveobuhvatnu rekonstrukciju u skladu sa izvornim izgledom objekta u spoljašnjem delu i fasadi. Mada su kompletno rekonstruisani ukrasi, pročelje je ipak izmenjeno produžetkom prozorskih otvora u parapetnom delu radi otvaranja izloga.
Kompletan poslovni prostor kupio je od investitora vlasnik firme “Roloplast” Mošić, koji je levu polovinu kuće adaptirao u elitni kafe restoran “Diana”.
Time kuća jednog vlasnika ciglane od tipično stambenog objekta, promenom vlasnika menja namenu i postaje poslovni prostor.
Marija Vukajlović autor knjige „Građanske kuće Sremske Mitrovice“
„Građanske kuće Sremske Mitrovice“, autorka Marija Vukajlović u izdanju Istorijskog arhiva „Srem“. Vredna knjiga, bogato ilustrovana i opremljena u formi monografije, obrađuje arhitektonsko nasleđe u oblasti arhitekture Sremske Mitrovice. Kroz tekstove u knjizi „Građanske kuće Sremske Mitrovice“, autorka se bavi temama, koje zalaze u istorijske, arhitektonske, umetničke, socijalne i privredne aspekte grada Sremska Mitrovica. Autorka, istoričar umetnosti u knjizi je opisala arhitektonske odlike pojedinih građanskih kuća i značajan segment knjige je posvetila upravo arhitektonskom nasleđu Sremske Mitrovice u sferi profane arhitekture od 18. veka do Drugog svetskog rat, obrađen kroz prikaz 32 pojedinačne građanske kuće.
