Sremska Rača je naselje u Srbiji u opštini Sremska Mitrovica u Sremskom okrugu i 35 km je udaljena od Sremske Mitrovice. Nalazi se na uskom pojasu između reka Save i Bosuta. Prema popisu iz 2002. bilo je 773 stanovnika (prema popisu iz 1991. bilo je 777 stanovnika).
Sremska rača je naselje sa kratkim periodom razvoja. Kada se sagradio most prema Savi, Sremska rača je ostala unutar nasipa. Godine 1932. Rača je preživela katastrofalnu poplavu, zbog čega ju je država 1934. godine preselila izvan nasipa na naročit ravan teren na kome je ostala i dan danas. Sremska rača, stara udaljena oko 5 km od novije, ima bogatu istorijsku prošlost. Na lokalitetu Bela Crkva, oko 1 km udaljeljena južno od centra današnjeg sela, nalazi se poznato rimsko vojničko naselje iz prvog veka. Mnogi predmeti kao što su metalni kazani, oklopi i mačevi čuvaju se u muzeju Srema u Sremskoj Mitrovici. Rača je stekla važnost zbog svog povoljnog položaja na Savi u koju se sa Bosanske strane uliva Drina. Tu je od davnina bio glavni prelaz preko Rače i trgovačka raskrsnica. Na kraju rečne okuke nalazio se grad i tvrđava Rača, a selo Stara Rača ležalo je 2 km od grada na istočnoj i zapadnoj strani poluostrva na obalama Save.
U srednjem veku Rača je zabeležena u jednom dokumentu 1275. godine. Ovaj posed su najpre imali mađarski plemići iz porodice Ajnard, zatim Šomakoš Kukojevački, Ivan Morović i najzad Stefan Batory. U prvoj polovini 14. veka Elizabeta, žena mađarskog kralja Karla I, obnovila je opatiju sv. Nikole i predala je franjevcima za manastir. U drugoj polovini 14. veka posle smrti kralja Lajoša I (sina Karla I ) sačuvani su podaci o „Kraljevskoj varoši Rača na ušću Drine u Savu“. Prema jednom dokumentu građani su se žalili kraljici na činovnike, koji im ne dopuštaju da žive starim, slobodnim običajima. Na to je kraljica dala građanima slobodu da biraju između sebe načelnika i porotnike, koji će suditi zajedno sa njenim činovnikom. Kada je Bosna pala pod Turke, mađarski kralj Matija Korvin krenuo je u pohod na Turke i 1464. godine dva dana se zadržao u Rači. Godine 1529. Raču su verovatno osvojili Turci. Pored toga za Raču Evlija Čelebija piše: “To je bio divan grad na obali reke Save položen na visokom ravnom terenu obraslom u zelenilo. Sam grad ležao je na vrhu jednog rta. Imao je trougaoni oblik, a sazidan je od cigle…“ Opis Rače dao je i francuski putopisac Kikle.
Godine 1699. Rača je ušla u sastav Austrije. Već nakon dve godine u mestu je ustrojena kapetanija sa 100 pešaka, 50 konjanika i 100 graničara. Tada su selo naselili Srbi i 1733. godine imala je 14 domova i 62 stanovnika. Godine 1784. ponovo je izgrađena tvrđava Rača, jer je stara već bila trošna. Te godine Austrijski car Josip II lično je posetio Raču i za tu priliku je izgrađen drum od sela Rača do tvrđave.
Početkom 19. veka Rača je imala 58 kuća i 445 stanovnika. Krajem istog veka tvrđava je obnovljena i preudešena za kaznionu sa 300 mesta. U njoj je obično bilo oko 180 kažnjenika i 20 čuvara. Zbog nezdravog objekta i loše hrane svima je bilo loše. Nešto kasnije objekat je kupio trgovac iz Osijeka i podigao pivaru. Tvrđava je opet kasnije prodata i cigla odvučena. Godine 1911. izgrađena je pruga Šid-Rača. Između dva svetska rata u Rači je bila opština i tu se nalazila pošta, telegraf i telefon, kao i žandarmerijska stanica i finansijska kontrola.
Tokom Drugog svetskog rata, 19. jula 1943, u Sremskoj Rači je formiran II Sremski partizanski odred, dok se već 17. januara 1944. formira Šesta vojvođanska brigada. Tokom Drugog svetskog rata preko Rače su prošle hiljade boraca idući za Bosnu. Kasnije u sećanje na borbu je nastala pesma: „Kad su Sremci krenuli sa te Fruške gore“. U Sremskoj Rači boravio je i šef engleske vojne misije i u svojoj knjizi „Partizanske slike“ opisao stradanja stanovništva Sremske Rače.
„Kad su Sremci krenuli sa te Fruške gore“ ili „Dolazak Sremaca u Bosnu“ je popularna partizanska pesma popa Save Suvića– koračnica ispevana za vrijeme Drugog svjetskog rata. Događaj o kome pjesma govori jeste prelazak boraca Srema u istočnu Bosnu radi uspješnije zajedničke borbe sa bosanskim partizanskim jedinicama protiv neprijatelja. Prvo prebacivanje sremskih partizana preko rijeke Save desilo se u noći između 4. i 5. novembra 1942. godine kod semberskog sela Brodac. Kasnije su nastavljena prebacivanja vojvođanskih jedinica u Bosnu.
O ovim danima govori i spomenik Borcima Srema i istočne Bosne u selu Donja Trnova, opština Ugljevik.
Kad su Sremci krenuli
sa te Fruške gore
pa odoše za Bosnu
tamo da se bore.
Kad su stigli do Bosne,
do te reke Save,
ugledaše Majevicu,
brda joj se plave.
Oj, ti Bosno, ponosna,
visokih bregova,
eto tebi u pomoć
Sremačkih sinova.
Da bijemo fašiste,
da ih isteramo,
a kad Bude gotovo
kući se vraćamo.
Na Bosnu su, na Bosnu,
udarili Nemci,
a ne znaju, a ne znaju,
da su tamo Sremci!“
Za vreme drugog svetskog rata kompletno selo je spaljeno a meštani surovo preklani od strane 13. SS brdske divizije Handžar koja je bila sačinjena od muslimana iz Bosne. Pokolj u Rači je izvršen kao odmazda za Partizanske napade na nemački transport.
Posle Drugog svetskog rata od 220 kuća samo tri nisu izgorele. 1953. godine podiže se mesna zajednica, pošta i veterinarska ambulanta. Od 1958. do 1960. selo je dobilo niskonaponsku mrežu. Od 1954. do 1960. selo je asfaltirano oko 7 km kroz selo. 1964. izgrađena je zdravstvena ambulanta, a 1975. izgrađen je lokalni vodovod.
Zbog granice između Bosne i Srbije, koja se nalazi nedaleko od Sremske Rače, mesto danas nema perspektivu jer se na putu u Raču mora proći kroz carinski punkt. Tako da Sremska Rača izgleda kao da je u među zoni između dve države. U centru se nalazi i osnovna škola do 4.razreda, nakon kojih deca, zbog malobrojnosti, moraju pohađati nastavu u drugom selu, Zdravstveni centar i sportska sala u Domu kulture, koja je opremljena u aprilu 2008. godine. Tu se nalazi pravoslavna crkva koja je obnovljena a u blizini nje je i pošta mesna kancelarija i mesna zajednica.
U naselju Sremska Rača živi 587 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 38,2 godina (36,2 kod muškaraca i 40,1 kod žena). U naselju ima 286 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,70.
Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.
Živan Milovanović – Ćata
Živan Milovanović zvani Ćata je narodni heroj (proglašen 2. oktobra 1953.) i u tu čast u Sremskoj rači je napravljena česma sa njegovom spomenicom.
Rođen je 25. maja 1919. godine u Sremskoj rači, a umro 15. maja 1969. Rastao je u siromašnoj zemljoradničkoj porodici. U trinestoj godini je ostao bez oca, a njegova majka sa četvoro dece i tri jutra zemlje je odgajala decu. Po završetku osnovne škole Živan se zaposlio kao pisar (ćata, kako je i dobio nadimak). Pošto je bio najstariji u porodici, kao hranilac nije služio vojsku ali početkom Drugog svetskog rata je postao partizan i 1943. komandir čete. Činio je razna herojska dela i posle rata postao nosilac Partizanske spomenice 1941.
Spomenik Osvaldu Svatopluku
Nebojša Kuzmanović iz Novog Sada je Gradskoj upravi za kulturu i sport podneo Inicijativu za postavljanje spomen biste i spomen ploče Osvaldu Svatopluku. U Inicijativi je naveo da će sredinom 2021. godine biti obeleženo 145 godina od smrti Osvalda Svatopluka, slovačkog pesnika koji je značajan za slovačku književnost i kulturu, ali i za srpski narod i R Srbiju. Osvald Svatopluk je učestvovao u oslobodilačkim ratovima koje su Srbi vodili protiv Turske, kao dobrovoljac, a poginuo je kao pripadnik dobrovoljačkih jedinica u srpskoj Drinskoj diviziji 4. jula 1876. godine u bici kod Sremske Rače.
Gradska uprava za kulturu i sport je u skladu sa članom 7 Odluke o podizanju i održavanju spomenika na teritoriji Grada Sremska Mitrovica („Službeni list Grada Sremska Mitrovica“ br. 7/2018) formirala radni tim koji je pribavio stručna mišljenja Gradske uprave za urbanizam, prostorno planiranje i izgradnju objekata, JP za poslove urbanizma „Urbanizam“ i Zavoda za zaštitu spomenika kulture Sremska Mitrovica, a u kojima su predložili da spomen bista bude postavljena u Sremskoj Rači u dvorištu OŠ „Branko Radičević“. Očekuje se da će spomenik biti postavljen krajem septembra meseca, ove godine.
Crkva Uspenja presvete Bogorodice
Crkva je postojala još od 1800-tih godina na staroj lokaciji Sremske Rače i kada je Rača preseljena ovde gde je sad, crkva je napravljena 60-tih godina na ovim temeljima.Crkvica je napravljena kao jako mala, skoro kao mala kućica, zatim smo mi 2006 godine odlučili da je renoviramo i napravili smo ovo što je sad ovde.- Slobodan Vasiljević.
Crkva Uspenja presvete Bogorodice u Sremskoj Rači pripada eparhiji Sremskoj Srpske pravoslavne crkve, podignuta u posleratnom periodu.Prethodni hram iz 1765 godine je spaljen zajedno sa selom od strane 13. SS brdske divizije „Handžar“ tokom Drugog svetskog rata.
FK „Srem“
FK „Srem“ je osnovan prvo pod nazivom „Sloga“ odmah po završetku Drugog svetskog rata. Fudbalsko igralište se u početku nalazilo tamo gde je sada zdravstvena stanica ali se ubrzo preselilo 1955. na mesto na kojem se nalazi i danas.
1967. naziv kluba se promenio tako što su slučajnim izborom između naziva „Sloga“, „Omladinac“ i „Srem“ odabrali naziv „Srem,“ koji je ostao do danas. Osim fudbalskog kluba u Sremskoj Rači 1973. osnovan je i stonoteniserski klub „Srem“ ali je posle dve godine zbog materijalnih problema prestao da postoji.
Most u Rači
Most u Rači je naziv za drumsko-željeznički most na rijeci Savi između BiH (Republika Srpska) i Srbije.
Most je izgrađen 1934. godine, pušten je u saobraćaj 9. decembra, sa drumom Bosut – Bosanska Rača.[2][3] U izgradnji mosta uglavnom su učestvovali italijanski radnici. Originalno ime mosta koje je tada dobio bilo je „Most Kraljice Marije“. Izgradnjom mosta, čitav kraj Semberije i Majevice uspješno je povezan sa Srbijom, a most je naročito koristio rudniku uglja u Ugljeviku, koji je zahvaljujući mostu mogao veće količine da plasira korisnicima (naročito željeznici i riječnom brodarstvu). Do tada, ugalj se iz Ugljevika prugom prevozio do Bosanske Rače, a iz Bosanske Rače posebno izgrađenom žičarom preko Save do Sremske Rače, i otuda dalje na tržište. Ova žičara je postojala do Drugog svjetskog rata kada je srušena. U toku rata srušen je i most, ali je posle rata obnovljen.
Most je imao značaj i u SFRJ. Bio je jedina veza Semberije sa Srbijom. 1950. godine pruga Bosanska Rača – Bijeljina se proširuje na normalni kolosijek i povezuje se sa Šidom preko ovog mosta. Sve više na mostu dominira drumski saobraćaj, dok se željeznički smanjuje, naročito nakon ukidanja pruge Bijeljina – Mezgraja 1979. godine (posljednja pruga uskog kolosijeka u Evropi). Od tada prugom samo saobraća šinobus Šid-Bijeljina.
Početkom rata u BiH, most postaje veza između dve nezavisne države. Na obe obale Save dolazi carina i granična policija. U teškim ratnim godinama, most u Rači postaje simbol šverca, koji se u tom periodu obavljao i preko ovog mosta. 1995. godine, nakon akcije „Oluja“, kilometarske kolone izbjeglica iz Krajine prelaze preko ovog mosta u Srbiju. Prilikom obeležavanja Dana sećanja na sve stradale i prognane Srbe u hrvatskoj vojno-policijskoj akciji „Oluja“, 4. avgusta 2020. godine, predsednik Srbije Aleksandar Vučić i srpski član Predsedništva BiH Milorad Dodik otkrili su spomen-ploču Srbima ubijenim i prognanim u toj akciji. Na ploči se nalazi natpis „Ovaj most je nemili svedok užasa i patnje srpskog naroda. Spasavajući sebe i svoju decu od zločina i sigurne smrti, ovuda, kao žrtve etničkog čišćenja, prođoše stotine hiljada Srba Krajišnika u avgustu 1995. godine. Došavši u Srbiju našli su nadu, utočište i spas.“
Most je, zahvaljujući sredstvima međunarodne zajednice, nakon rata obnovljen.
Most sa graničnim prelazom spominje se u pesmi rok grupe Zabranjeno pušenje „Od istorijskog Avnoja do izbjegličkog konvoja, preko Sremske Rače“, kao i u turbo-folk pjesmi Bore Drljače „Plači, mala, plači, ost’o sam na Rači…“
Novi most
Na Savi kod Sremske Rače počela je 2020 godine, gradnja mosta koji je deo auto-puta od Kuzmina ka Republici Srpskoj, i buduće saobraćajnice ka Sarajevu. Put prijateljstva za ceo region kako su ga, otvarajući radove početkom oktobra 2020 godine, nazvali predsednici Turske i Srbije, za meštane Sremske Rače je i više od toga. Rešiće im višedecenijski problem sa graničnim prelazom usred sela.
Do mosta u Sremskoj Rači stizaće se auto-putem od Kuzmina preko sremskih oranica. Čekali su seljani, kažu, skoro tri decenije da se reši problem, sačekaće još koju godinu da ih sa novom trasom granični prelaz i kolone vozila, više ne dele od njiva i komšija.
Mesečno magistralnim putem kroz tri sela prođe više od 10.000 teretnjaka. To je tri puta više nego ukupno stanovnika Sremske Rače, Bosuta i Kuzmina.
Više od tri miliona putnika iz Srbije i Bosne i Hercegovine godišnje prođe kroz Sremsku Raču, jer reka nije prepreka ni za lične ni za privredne veze.
U okviru projekta planirana je izgradnja autoputa dužine 18 kilometara od Kuzmina do Sremske Rače.
