Sremska Mitrovica – Mitrovica, grad bogate istorije i tradicije, odiše duhom prošlosti kroz svoje ulice, očuvane zanate i priče generacija koje su oblikovale njenu sudbinu. Kroz pomno sačuvane spiskove zanatlija, možemo pratiti evoluciju ovog grada od malog naselja do modernog središta, kroz period od preko dva veka.
U 1720. godini, Mitrovica je brojala svega nekoliko zanatlija, poput abadžija, čarugdžija i pekara. Međutim, već 1728. godine, broj zanatlija se znatno povećao, sa osam abadžija, kapamdžijom i drugima koji su obogatili lokalnu ekonomiju i kulturu.
Po popisu iz 1720. godine u Mitrovici je bilo 4 abadžije (krojač), tri čarugdžije (opančar), jedan ekmedžija (pekar), kujundžija, ćurčija (kožar), i kolar.
Nešto kasnije 1728. rastao je broj zanatlija-8 abadžija, kapamdžija (ženski krojač), jedan bozadžija, mutavdžija (tkač), sapundžija, meandžija, (uglavnom turski zanati dovoljni samo za varošane i vojsku koja je tu boravila). Rastao je i broj čizmara, na početku 19. veka bilo ih je 28, i bilo je dvadesetak opančara.
Sarači (ramenari-izrada opreme za konje, amovi, uzde, sedla, kandžije) početkom 20. veka bili su veoma brojni. Po mitrovačkim ulicama 1935. godine kretalo se 850 kola sa životinjskom vučom (najviše seoskih, 711, teretnih, rabadžijskih, dvokolica (čeza), javnih fijakera 32, privatnih fijakera 8. Konji su imali značajnu ulogu i u vojsci, stoga je ovaj zanat bio veoma cenjen.
Evropske zanate u Mitrovicu doneli su Nemci, pa su postojali – pinteri, tesari, bačvari, bravari, obućari, gajtandžije, krojač, tkači, pivari..Glavni majstori među stolarima, prerađivačima kože, kovačima, bravarima, gostioničarima bili su Nemci.
Na početku 20. veka u gradu je bilo oko 600 zanatlija. Danas se vrlo malo održalo od starih zanata. Bilo je 8 užara, 27 opančara, 30 cipelara, 9 papudžija, 20 kovača, 8 bačvara, pa su svoje radnje imali čarapari, četkari, šeširdžije, amreldžije (izrađuje amrele-kišobrane), jorgandžije.
Obućarski zanat imao je procvat početkom 20 veka (opančari, čizmari, cipelari, papudžije, šusteri).
U Mitrovici su postojali i vodeničari, a krajem 19. veka izgrađeni su i prvi moderni mlinovi (Hardijev i Mesarićev mlin)
Zanatlijske radnje nalazile su u: Zanatlijskoj ulici, Starom šoru, Kazandžiluku, Vodnoj…
Stare zanate naročito je istraživala Jovanka Dražić, etnolog, viši kustos Muzeja Srema; istoričar i akademik Slavko Gavrilović; Ljiljana Radulovački, viši kustos Muzeja srema.
Poslednji krznar sa Žitnog trga
Odlaskom Turaka sa ovih prostora početkom osamnaestog veka počinje ubrzan uspon grada, od srednjeg veka poznatog kao grad Svetog Dimitrija (Civitas Sancti Demetrii). Doskoro tipična orіjentalna kasaba, šeher Mitrovica za kratko vreme postaje moderna varoš sa sve više primenjivanom evropskom arhitekturom. Grad postaje važno mesto unutar Vojne granice na rubu Habzburške monarhije, a značaj naselja potvrđuje gradnja bronjih vojno – administrativnih zgrada oko centralnog gradskog trga
Tradicionalni turski zanati poput abadžijskog, čarugdžijskog i kujundžijskog bili su neizostavan deo mitrovačke svakodnevice, ali su evropski zanati, posebno doneseni od strane Nemaca, takođe postali važni. Pinteri, tesari, bačvari, obućari i drugi uneli su novu dimenziju u mitrovačku zanatsku scenu.
Sarači su takođe imali značajnu ulogu u razvoju grada, posebno u proizvodnji opreme za konje, čija je potreba bila izuzetno velika, kako u svakodnevnom životu, tako i u vojsci.
Vraća se hrišćanski karakter naselja.
Krajem veka otpočinje gradnja velelepnog Sabornog hrama Svetog Stefana na istoimenom trgu, najvećim delom sredstvima žitelja. Mitrovica je 1765. godine proglašena za slobodni graničarski komunitet i postaje naročito privlačna za naseljavanje brojnih trgovaca i zanatlija. Dolazili su sa severa od Komorana, Pešte, Sentandreje i sa juga iz stare Srbije, Makedonije, Bosne, kao i nemačkih pokrajina. Formira se Žitni trg u današnjem poznatom obliku, koji je više od dva veka važno središte trgovine u gradu. Okružuju ga varoške kuće sa radionicama i dućanima u prizemlu i stambenim prostorom na spratu.
Nastariju arhitekturu na Žitnom trgu najbolje reprezentuje prizemna varoška kuća, koja pripada tipu kuća sa karakterističnim „nirnberškim“ zabatom. Nastala je u stilu gradnje, koji su nemački kolonisti donosili sa sobom. Stilizovani zabat sa bočnim lučnim ispustima odgovara tradiciji baroka, prvo primenjivanim u sakralnom graditeljstvu, pre nego što je našao široku primenu u profanoj ahitekturi. Kuća je solidno građena, zidana ciglom, a vidliva je primena masivnih spoljnih i unutrašnjih zidova, kao i drvene građe koji ovo nevelikoj građevini daju izuzetnu statičku stabilnost. Fasada je malterisana krečnim malterom i imala je prema sačuvanim fotografijama zabat sa bogatom baroknom profilacijom i ornamentalnim motivom sunca u centralnom delu, koji nažalost nije sačuvan.
Nove varoške, trgovačke kuće u spratnom delu dobijaju stambeni prostor, a u prizemlju dućan. U potkrovlju ove prizemne kuće uređen je i stan. Nema sumnje da poslovni prostor u prizemlju ove tradicionalne građanske kuće dobiaju namenski tokom gradnji kuća na gradskim trgovima. Proširenje prozorskih otvora za izlog, kako se pretpostavlja urabeno je mnogo kasnije i nepromenjeno je do današnjih dana.
Najstariji poznati vlasnik kuće bio je čuveni mitrovački ugostitelj Pantelija Panta Puđa, čija se kafana nalazila u prizemlju. Pored njegovog imena na ispisanoj tabli firme koja je bila okačena iznad lokala nalazi se i ime sina Gliše Puđe. Kratko vreme, početkom 20. veka, kuća će biti u posedu porodice Janošević.
Već 1910. ovu varošku kuću kupuje sarački majstor Aleksa Đurković, ugledni dobrostojeći zanatlija, jedan od osnivača zanatske zadruge u Mitrovici.
Ipak, promenom vlasnika, lokal ne menja namenu, jer je sarač imao od raniіe svoju radnju u blizini. Kafana radi između dva rata u zakupu Stanka Milivojevića. O njenom uspešnom poslovanju do nedavno je mogla da posvedoči ovalna pep za roštillj, koja je, nesumnjivo dobro radila za vreme pet godišnjih vašara i tokom pijačnih dana, kad je Trg bio naživlje mesto u gradu. Živopisno je izgledala stara i nova čaršija, dva puta nedeljno, za vreme vašara sa izloženom robom ispred dućana. Tadašnja štampa beleži da su od kuće Đoke Jovanovina do Stefanovića krčme na Savi, svoju robu nudili redom licideri, opančari, papučari, čizmari, sapunčijeie, češljari, nožari, krojači, saleri, klomferi i brojne druge zanatlije i trgovci.
Iz „Mitrovačke hronike“ saznjaemo da je bio rodom iz Klenja, uhapšen u Šapcu i odveden u logor, gde je stradao u svojo 55 godini. Saračka radionica, negovom smrću nije zamrla. Posao će naslediti Stevan Keravica, koi se oženio Vidom Đurković, rodom iz Baje. Godine 1983. kuća još jednom menja vlasnike, prodata je Jovanu Paniću, krznaru, a lokal Dušanu Tumbasu iz Jarka.
Poznati mitrovački krznar Jovan Panić, rodom iz Adaševaca, još kao mladić odlazi 1949. u Beograd da uči krznarski zanat. Podučavao ga je stric Milenko Škorić, koji je posedovao elitni salon krzna „Pariz“, u samom centru grada, kod hotela „London“. U smutna vremena informbiroa Milenka hapse i proteruju na Goli otok, odakle se nikad nije vratio. Tih pedesetih godina zapečapena je sudbina vrsnog beogradskog krznara, poreklom iz Berkasova.
Promenom okolnosti, bez mogućnosti da se dalje školuje zbog smrti mastora, Jovan napušta Beograd i zapošljava se u Krznarsko zadruzi u Šidu. Ženi se Gospojinkom, takođe rodom iz Adaševaca, koja prati supruga, kako u životu, tako i u poslu. Naučila je i sama veći deo ovog zahtevnog zanata, ipak nezamenljiva іe bila na poslovima prodje u krznarskoj radnji na Žitnom trgu.
Prvu samostalnu privatnu radnju za izradu zaštitne opreme i pršnjaka osnovao j Lovan Panić u Adaševcima. Početom šezdesetih porodica se seli u Mitrovicu i otvara radnju pod nazivom „Krznarska radnja Jovan Panić“ na Žitnom trgu u Želemovoj kući. Krzno se šilo po poslednjoj modi (obilazak Svetskog sajma krzna u Parizu bio іe sastavni deo posla), ali uporedo su kreirani i sopstveni modeli. Po nabavku nakvalitetnijeg krzna odlazilo se najčeše u Beč, ponekad Berlin. Kožne jakne, bunde od astragana, bizama, nutrie, lisice, rakuna i drugih krznašica bile su uobičajeni asortiman na ondašnem tržištu. Postupak ukrajana krznenih kaiševa, kako bi se dlaka prirodno slegla, bez vidljivih šavova bio іe deo posebnog zanatskog umeća. Rad sa krznom zahtevao je strpljene i izuzetno vešte ruke, a zbog povećanja obima posla, u godinama veće tražnje bivalo je zaposleno i do četiri radnika za krznarskim mašinama. Radilo se po strogim pravilima stare predratne škole krznarstva, čije umeće, poslednjih decenija gotovo zamire.
Pre više od dve decenije došlo je do požara i potkrovlje se zapalilo.
Izgorela je kompletna krznarska radionica sa svim mašinama, bundama, gotovom robom i materijalima. Bez finansijіskih mogućnosti da obnove radionicu Panići odlučulu da je prodaeu advokati Momiru Đuričiću. U saradnji sa gradskim Zavodom za zaštitu spomenika kulture preduzeta je kompletna rekonstrukcija i adaptacija kuće. Izvučeni profili na fasadi malterisani su sanacionim malterom izvlačenjem šablonom i uzimanjem otisaka na licu mesta. Propisani su oblik krova i osnova, izbor materijala, vrsta biber crepa i završna boja fasade. Izradom novog izloga ponovljeni su zatečeni oblici i materijali, a stolaria je izrađena u izvornom obliku od punog drveta.
Lokal je posle Drugog svetskog rata pretvoren u stambeni prostor, sve do šezdesetih kad je na njegovom mestu otvorena prva prodavnica komisione robe u gradu. Vremenom su menjani sadržaji. Naduže se održala hemijska čistionica, potom turistička agencija, pa parfimerija bugarske firme „Refan“ za prodaju parfema na točene i naturalnih, ručno izrađenih sapuna po francuskoj licenci.
Sredinom 20. veka, Mitrovica je bila domaćin preko 600 zanatlija, od kojih su mnogi bili obućari, sarači i čizmari. Međutim, danas se pejzaž zanatstva u Mitrovici promenio. Mnoge radnje su nestale, a sa njima i veštine koje su se prenosile s kolena na koleno.
Danas, Trg Žitna pijaca, nekadašnji centar trgovine i zanatstva, svedoči o bogatoj istoriji grada, od antičkih ekonomskih četvrti do savremenog središta.
