Stradanje Roma na teritoriji Srema

Stradanje Roma u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj na teritoriji Srema od maja 1942 do završetka akcije Viktora Tomića

Prof. dr Nenad Lemajić

Tokom aktivnosti vlasti NDH na suzbijanju narodno oslobodilaćkog pokreta u Sremu ubijeno je na zločinački način više od deset hiljada Srba, Roma i Jevreja. Vojna i policijska akcija koju je NDH sprovele u tom periodu često je bila tek pokriće za genocidne aktivnosti države. Ove aktivnosti imale su tek delimično pokriće u rasnim zakonima koje je NDH donela a u slučaju Roma su se odvijale bez ikakvog zakonskog utemeljenja. U ovom periodu uglavnom u okviru kompleksa logora Jasenovac ubijeneo je najmanje 6600 sremskih Roma.

Nezavisna država Hrvatska je od samog osnivanja određene grupe svojih građana stavila van pravnog sistema. Na prvom mestu su to bili Srbi, Jevreji i Romi. Mada je suštinski cilj ustaških struktura u NDH bio uništenje ovih grupa toj nameri su davane različite pravne i praktične forme. U slučaju jevrejske zajednice primenjeno je rasno zakonodavstvo stvoreno po uzoru na nacističku Nemačku.¹ Mada se rasno zakonodavstvo odnosilo i na Rome vlasti NDH nisu razradile detaljnije zakonodavno uporište za njihovu eliminaciju kao u slučaju Jevreja. One će kasnije pristupiti njihovom fizičkom uništavanju. Početkom jula 1941. doneta je odluka o popisu Roma na teritoriji NDH ali u narednim mesecima osim sporadičnih slučajeva oni nisu dirani.²

Autentično tumačenje rasnih zakona pojavilo se nekoliko dana kasnije 3. maja u listu Hrvatski narod u članku „Tumačenje rasnih zakonskih odredbi“. Romi su u ovom i nekim drugim tekstovima definisani kao„Ciganska rasna obilježja ističu se kod mješanaca više nego židovska kod židovskih mješanaca. Osim toga se sa Ciganima uglavnom miješaju Arijci, koji su kriminalni tipovi. Zato je na mjestu, da već poluciganin vrijedi kao Ciganin, da se tako što više eliminiraju kriminalna nagnuća.“ Navodi se i da su „Cigani su smjesa indidne i iranske rase s paleonegridnim elementima, s orijentalnim i mongolidnim primjesama i opet sa kojih 20% rasnih elemenata europske rasne zajednice.“

1 Donet je više zakonskih odredbi a osnov su činile tri odredbe donete 30. aprila 1941. godine:
Zakonska odredba o državljanstvu Nezavisne Države Hrvatske, Zakonska odredba o rasnoj pripadnosti žitelja
Nezavisne Države Hrvatske i Zakonska odredba o zaštiti arijevske krvi i časti hrvatskog naroda. O rasnom
zakonodavstvu u NDH vidi Zoran S. Mirković, Rasno zakonodavstvo u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, Zbornik radova
Pravni poredak Nezavisne Države Hrvatske, Priredili Boris Begović – Zoran S. Mirković, Beograd 2018, 41 – 69 i
Robert Blašković – Amina Alijagić, „Antižidovstvo i rasno zakonodavstvo u fašističkoj Italiji, nacističkoj Njemačkoj i
ustaškoj NDH“, Zbornik Pravnog fakulteta Sveučilišta u Rijeci 31(2)/2010, 879916.
2 Narcise Lengel-Krizman, Genocid nad Romima – Jasenovac 1942, Jasenovac -Zagreb, 2003. i Narcisa Lengel-
Krizman, Prilog proučavanju terora u tzv. NDH: Sudbina Roma 1941-1945, Časopis za suvremenu povjest, 18, 1, 29- HREČKOVSKI, Slavica. “Progoni i deportacije slavonskih Roma u koncentracioni logor Jasenovac”. U: Okrugli stol travnja 1984., ur. Dobrila Borović. Jasenovac: Spomen područje Jasenovac, 1985, 35-38. Reč je o odredba Ministarstva unutarnjih poslova (MUP) od 3. srpnja 1941. kojom je određeno popisivanje Roma s izdanim točnim “Uputama”.

Unekoliko je bila specifična situacija sa Srba. Oni bar formalno nisu potpadali pod rasno zakonodavstvo. Njima je bila namenjena sudbina delimičnog utapanja u hrvatski narod ali i proterivanja. Za sprovođenje takvog plana trebalo je eliminisati osnovne identitetske odrednic u kojima su se razlikovali od hrvatskog naroda, pripadnost Srpskoj pravoslavnoj crkvi i upotrebu posebnog pisma, srpske ćirilice uz fizičku likvidaciju ili proterivanje srpske političke, kulturne, verske i ekonomske elite. 3 Naišavši vrlo brzo na spontani a kasnije i organizovani otpor srpskog stanovništva na teritoriji NDH ustaške vlasti su bile primorane da u nekoj meri modifikuju svoje planove vezane za uništenje Jevreja i Roma.
Stradanje romskog stanovništva otpočeće u rano leto 1942. godine. U tom periodu stradaće i gotovo celokupno romsko stanovništvo današnjeg srpskog i hrvatskog Srema. Mada potvrđene vesti o boravku Roma u Sremu imamo od XVIII veka njihov broj se povećao tokom druge polovine XIX veka prilivom iz uže Mađarske a posebno teritorija koje se danas nalaze unutar Rumunije. Romske zajednice Srema i Slavonije su se delile na više grupa čija imena nisu bila ustaljena (Kolompari, Koritari, Drobni kovači, Kanjari, Kaloperi, Haškalije, Kalderaši Bajaši) 4 . Ipak do početka 2. Svetskog rata osnovna podela se svela da sedelačke Rome koji se po načinu života nisu previše razlikovali od ostalog stanovništva i Rome nomade (čergare) koji su smatrani ,,pravim’’ Romima. Najveća koncentracija romskog stanovništva postojala je u zapadnom Sremu oblastima oko Županje, Vinkovaca i Vukovara ali ih je u znatnom broju bilo i u središnjim i istočnim delovima Srema. 5 Velika većina romskog stanovništva ovog područja se u verskom smislu izjašnjavala kao pravoslavna. 6

Koliko je bio broj Roma na području NDH nije moguće utvrditi iz mnogo razloga. Popisi Kraljevine Jugoslavije nisu bili kosekventni u vezi nacionalnog izjašnjavanja a posebna je bila situacija u vezi Roma koji su se o svojoj pripadnosti izjašnjavali tek u neznatnom broju. Tako je Banovina Hrvatska, koja je obuhvatala područje današnje Republike Hrvatske i delove zapadne Hercegovine, centralne i severne Bosne i srez Šid u današnjoj Srbiji, imala je 1940. godine 14.879 ili 0,37% stanovnika koji su govorili „ciganskim“ kao maternjim jezikom. 7 U Republici Hrvatskoj se po popisu 1948. izjasnilo kao Romi tek 405 stanovnika a u Republici Bosni i Hercegovini 442. 8 Jasno je da te brojke ne mogu biti relevantne ni za utvrđivanje stvarnog broja Roma niti za obim njihovog stradanja tokom perioda vlasti NDH.
Posle priprema koje su izvršene 1941. pravljenjem spiskova Roma u NDH od maju 1942. nastupa period njihove likvidacije. Formalno su Romi odvođeni u radne logore radi njihova “privođenju radu” i “zanatskog osposobljavanja”. 9 Ustaška propaganda se za javnost držala priče da se Romi prvi put u svojoj povijesti »privode konstruktivnom radu« i da je »svakom od njih pružena mogućnost razvoja i napretka u poslu ili zanatu koji im najbolje odgovara«. »Ustaštvo uspješno riešava cigansko pitanje« tvrdila je ustaška propaganda, a to »novo doba« završilo se likvidacijom romskog stanovništva uglavnom u logoru Jasenovac. 10

Proces uništenja romskog stanovništva počinje posle Izdavanja okružnice Ministarstva unutrašnjih poslova NDH, odnosno naloga Ustaške nadzorne službe (br, 24789/42), koje je potvrdilo i Ravnateljstvo za javni red i sigurnost 19. maja 1942. Ovaj nalog je upućen svim župskim redarstvenim oblastima koje su trebale »pokupiti sve Cigane na području svih kotareva« a onda ih predati kotarskim oblastima »koje će sa Ciganima postupiti prema Izdanom nalogu«. Naređenje suštinski istog sadržaja i sa istim datumom je izdalo i Vrhovno oružničko
zapovjedništva a upućeno je svim domobranskim oružničkim pukovnijama koje su trebale pomoći u prikupljanju Roma radi njihovog upućivanja u Jasenovac. Ovde će daleko od očiju javnosti biti izvršavana njihova likvidacija. 11
Prikupljanje Roma na teritoriji Srema nije otpočelo u isto vreme. Naime zbog razvoja narodno oslobodilačkog pokreta sigurnost u centralnim i istočnim delovima Srema je već bila značjno smanjena što je vlasti NDH stavljalo pred teške sigurnosne problem koji su imali prioritet. U zapadnom Sremu gde je postojala izrazita hrvatska etnička većina ovo prikupljanje je u načelu izvršeno do kraja meseca juna a u ostalom delu Srema se u nekim mestima proteglo gotovo do kraja avgusta i delom se poklapalo sa vojnom operacijom Borovski i redarstvenom akcijom Viktora Tomića.

7 Godišnjak banske vlasti Banovine Hrvatske, 16. kolovoz 1940.
8 Verovatno Vojak
9 Danijel Vojak – Vinko Juzbašić, Romsko stanovništvo u Bošnjacima za vrijeme Drugoga svjetskog rata, Časopis za
suvremenu povjest,, br. 1, 2018, 115;JAKOVLJEVIĆ, Ilija. Konclogor na Savi. Zagreb: Konzor, 1999. 175-176.;
KRIZMAN, Bogdan. Pavelić između Hitlera i Mussolinija. Zagreb: Globus,1980, 27.
10 Narcisa Lengel-Krizman, Prilog proučavanju terora u tzv. NDH: Sudbina Roma 1941-1945,35.
11 Narcisa Lengel-Krizman, Prilog proučavanju terora u tzv. NDH: Sudbina Roma 1941-1945,32.

Koliko je Roma stradalo tokom ovog procesa u Sremu teško je utvrditi iz više razloga. Na prvom mestu je identifikovanje pravoslavnih sedelačkih Roma sa Srbima. Naime u popisima stradalih koji su vršeni posle 2. Svetskog rata sedelački pravoslavni Romi su u mnogo ali ne u svim slučajevima navedeni kao Srbi. Za razliku od njih Romi nomadi su gotovo uvek popisivani kao Romi. Zato se specifičnom metodologijom moralo pristupiti ovom problemu kako bi se u potpunosti moglo rasvetliti stradanje romskog naroda. Veliki problem predstavlja i nedostatak direktnih izvora pošto popisi deportovanih nisu ažurno vođeni ili su vremenom nestali. Literatura tek sporadično beleži ove događaje ali ipak dovoljno da se proces generalno može
pratiti. 12
Najviše Roma je živelo u delu Srema koji se sada nalazi u sastavu Republike Hrvatske. Naselja sa izrazito visokim brojem Roma su bila Privlaka, Bošnjaci, Bobota, Vrbanja, Jankovci, Županja, Drenovac, Tovarnik, Cerna, Šiškovci, Soljani, Posavski Podgajci. U delu Srema sada unutar Srbije najviše Roma je živelo u selima uz Bosutske šume Bosutu, Višnjićevu, Sremskoj Rači, Moroviću i Batrovcima a takođe u Šidu i susednim selima Adaševcima I Molovinu.
Broj Roma koji su na ovom području živeli nije moguće tačno utvrditi ali je on bio mnogo veći od zvaničnog. Zvanični podaci za hrvatski deo Srema pokazuju da ih je na tom području bilo značajno više nego u drugim oblastima Banovine Hrvatske. 13 Prikupljanja Roma su uglavnom vršile ustaške lokalne vlasti uz podršku policije i ponekad vojske. 14
Za najzapadnije delove Srema su sačuvani prilično precizni podaci o broju deportovanih lica. Tako je iz kotara Vukovar deportovano 1605 lica a kotare Vinkovci 1154 lica. 15 Broj deportovanih iz kotare Županja je morao biti značajno veći jer ih je tamo živelo najviše kako u apsolutnim tako i u relativnim brojevima. 16
Velik broj Roma je prikupljen u Šidu i okolnim mestima. Po jednom izveštaju iz perioda po okončanju rata, iz Višnjićeva je odvedeno oko 450 Roma, Morovića 250, Adaševaca 107, Tovarnika 200. Navodi se da je pored pravih Roma odvedeno i mnogo onih koji su se bavili zemljoradnjom i stočarstvom i u stvari su bili Srbi melezi sa tek ponekim romskim pretkom. 17

12 Najviše podataka o stradanju Roma je dostupno u
13 Danijel Vojak, Stradanje Roma u zapadnom Srijemu za vrijeme Drugoga svjetskog rata, 1941. – 1945, 265 – 286,
U Zborniku Šesta naučna konferencija sa međunarodnim učešćem Stradanje Srba, Jevreja, Roma i ostalih na
teritoriji bivše Jugoslavije -Opasnost Istorijskog Revizionizma, Beograd, Srbija,2019. Zapadni Srem 1931. – kotar Ilok
190, kotar Vinkovci 587, kotar Vukovar 769, kotar Županja 1.287, Grad Vinkovci 10, Grad Vukovar 1, ukupno
Zapadni Srijem 2844, ukupno Banovina Hrvatska, (1939. – 1941.), 14879.
Izvori: Hrvatski državni arhiv, Republički zavod za statistiku SRH, Popis stanovništva 1931., sign. HR-HDA-367, kut.
55, sv. 70.
14 Danijel Vojak, Stradanje Roma u zapadnom Srijemu za vrijeme Drugoga svjetskog rata, 1941. – 1945, 265 – 286,
U Zborniku Šesta naučna konferencija sa međunarodnim učešćem Stradanje Srba, Jevreja, Roma i ostalih na
teritoriji bivše Jugoslavije -Opasnost Istorijskog Revizionizma, Beograd, Srbija,2019.
15 Šteković, Luka, Romi u virovitičkom kraju. Radnička štampa, Beograd, 1998, 18.
16 Danijel Vojak – Vinko Juzbašić, Romsko stanovništvo u Bošnjacima za vrijeme Drugoga svjetskog rata, Časopis za
suvremenu povijest, br. 1, Zagreb 2018, 119 – 120.
17 Ekspoziture anketne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača za područje šidskog sreza, Šid, 14. avgust, 1945.

Prikupljanje Roma radi transporta u Jasenovac bilo je zbog razvoja NOP-a otežano u nekim delovima Srema u kojima se opštinska vlast NDH počela urušavati. Pretežno su Romi na tom području prikupljani od kraja meseca juna pa tokom jula i ponegde za vreme vojnih i redarstvenih akcija usmerenih na razbijanje NOP-a.
Iz literature uglavnom nastale na osnovu sećanja znamo za brojna odvođenja romskog stanovništva.
Tako je iz Iriga odvedeno oko 40 Roma. 18 U Sremskim Karlovcima je prikupljeno 96 Roma a u Grabovcima oko 200 koji su oterani u Rumu. Grabovački Romi su posle tri dana pušteni kućama a u Jasenovac je oterano osam odraslih i devetoro dece. Iz Molovina je odvedeno 95 članova poznate porodice Familić koja se bavila muzikom. U ovom period su odvedeni i Romi iz Čalme i to u Vinkovce. Hapšenja Roma u selima oko Bosutskih šuma, Bosutu, Jameni i Višnjićevu potrajalo je do početka septembra kada su iz Višnjićeva pokupljena i neka romska deca 7. i 8. septembra. 19 Iz Bosuta je tada postradalo oko 150 Roma. 20 Još ranije su odvedeni Romi iz Jarak i Šašinaca. 21 Iz Sremske Mitrovice su romske porodice odvedene 25. juna 1942. godine. 22 O tačnijem broju Roma koji su u ovom periodu stradali u Sremu možemo zaključke dati posle izdanja spiskova stradalih Жртве у Срему (1941 – 1945) koje je objavio Pokrajinski arhiv Novi Sad. Bez obzira što knjiga ima nekih manjkavosti u smislu duplih imena, nepreciznosti u datumima i mestima stradanja predstavlja dragocen doprinos poznavanju i razjašnjavanju ove problematike. 23
Analizom objavljenih spiskova može se doći do približnog broja stradalih Roma u Sremu, godina
stradanja i mesta iz kojih su bili. Postoje podaci o prikupljanju Roma iz 81 mesta u Sremu a ukupan broj Roma odvedenih u Jasenovac je između 6600 i 6900. Od tog broja oko 2100 je iz dela Srema koji je danas u
sastavu Republike Srbije . 24

18 Milutin Stanišić Vuksanov, Olujna doba, Hronika Iriga i okoline, Novi Sad, 1981, str. 312 – 313. Autor navodi da je
u Jasenovačkom logoru ubijeno 29 Roma dok su neki stradali na putu prema Rumi.
19 Dušan Lazić Gojko, Sremsko krvavo leto,Sremska Mitrovica, 1982.
20 Mikica Ilić, Selo Bosut u Sremu (1706 – 2006), Sremska Mitrovica, 2012, 218. U Bosutu su žuvele familije
Jovanović, Nenadović, Nikolić, Gavrilović, Petrović, Stanković, Golubović, Radak, Đurđević, Momirović, Marić,
Balinović
21 Radovan Srdić, Jarak u ratu i revoluciji, Novi Sad, 1987.
22 Kako navodi Jovan Udicki, Spomenica žrtava Drugog svetskog rata u Sremskoj Mitrovici, Novi Sad, 2022.
Odvedeni su Romi iz porodica Mijatović 22 člana, Petrović 6 članova, Fan 21 član, Nikolić 2 člana ukupno 51 lice.
Ovi Romi su se bavili zanatskim i zemljoradničkim poslovima i suštinski su više bili Srbi romskog porekla.
23 Жртве у Срему (1941 – 1945), I – II, Нови Сад, Архив Војводине, 2021.
24 Mada je u spiskovima (koji su pravljeni neposredno posle okončanja rata) pod nacionalnost naveden mnogo
manji broj Roma analizom se lako može zaključiti da je velik broj Roma označen kao Srbi. Uglavnom je tu reč o
Romima koji su prihvatili sedelački način života i uklopili se u sredine gde su živeli. Za vlasti NDH oni su ipak bili

Koliko je teško precizno utvrditi broj ubijenih vidimo na primeru mesta Bošnjaci. U spiskovima unetim u analizom se dolazi do broja 594. Uporedimo li ovaj podatak sa podacima iz drugih izvora i literature možemo videti koliko je teško izvesti precizne zaključke. Naime u različitoj literature i spiskovima pominju se sledeće brojke: 253 (Mesni odbor Bošnjaka, 1950 godina); 436 (Miloš Petrović, 1951. godina); 419 (Stjepan Kokanović, 1985. godina); 87 (Antun Miletić, 1987 godina); 19 Antun Bačić, 1989/90. godina); 0 (Savezni zavod za statisiku, 1992. godina); 24 (Vinko Juzbašić, 1997. godina); 30 (Državna komisija za utvrđivanje ratnih i poratnih žrtava, 2000. godina); 566 (Narcisa Lengel Krizman, 2003. godina); 180 (Petar Šokčević, 2007. godina); 459 (Javna ustanova Spomen – područja Jasenovac, 2015. godina). 25 Drugi problematičan primer su Jankovci gde se u spiskovima navode imena 738 lica ali se deo spiskova odnosi na 1941. Što je netačno jer su Romi odaavde odvedeni 1942. 26 U popisu žrtava iz Novih Jankovaca navodi se oko 840 imena skoro upotpunosti Roma. Jedan dokument u kome je zabeleženo sećanje preživelog Roma potvrđuje ovu brojku (navodi se da je u Novim Jankovcima živelo oko 830 Roma). 27

Problematika proučavanja stradanje Roma iz Srema u leto 1942. ostaće i dalje sporno pitanje
bar što se tiče broja stradalih. Ono što je nesumnjivo jeste činjenica da je nad ovom etničkom grupacijom u svega nešto više od tri meseca izvršen potpuni genocide te je ona prestala da postoji.
Uništenje je izvršeno čak i bez nekih formalnih pseudopravnih aktivnosti. Rasni zakoni koje je donela NDH se tek usputno bave Romima i imaju izrazito antijevrejski karakter. Vlasti NDH su likvidaciju Roma izvršili upakovanu u odluku o prikupljanju Roma od 19. maja 1942. radi privođenja konstruktivnom radu i odgovarajućem poslu i zanatu a na osnovu popisa izvršenih godinu dana ranije. Te priče su se držali pred romskim stanovništvom ali i javnošću a završili su je brutalnom likvidacijom čitavog naroda. Uništeno je praktično čitavo romsko stanovništvo Velike župe Vuka zapadno od linije Sremski Karlovci- Irig – Ruma a većim delom i istočno od te linije.

Romi i kao takvi su popisani i odvedenu u smrt u Jasenovac. Ključni elementi za ovakav zaključak su prezimena,
činjenica da su odvođene čitave porodice sa ženama i malom decom kao i podaci iz drugih izvora.
25 Detaljnije Danijel Vojak – Vinko Juzbašić, Romsko stanovništvo u Bošnjacima, 125.
26 Жртве у Срему (1941 – 1945), I – II, Нови Сад, Архив Војводине, 2021.
27 Hrvatski državni arhiv, sign. HR-HDA-421, kut. 128, fond: Javno tužilaštvo Socijalističke Republike Hrvatske.
Iskaz Milana Radosavljević vidi Romi u Drugom svjetskom ratu 1941. – 1945, Zagreb, 2018, elektronsko izdanje.
28 Na više mesta u literaturi se navodi da je u Jasenovac otpremljena oko 400 Roma iz Zemuna. Tu se radi o
pogrešnom isčitavanju jednog dokumenta. Iz Zemuna je u Jasenovac otpremljeno nekoliko desetina Roma. Uz
Sremske Karlovce to je jedini poznat slučaj deportacije većeg broja Roma. Iz naistočnijih delova Srema. Moguće da
je takav razvoj bio uslovljen specifičnim odnosima Nemaca i vlasti NDH u ovoj oblasti.

Pregled odvedenih Roma po mestima

Mesta iz kojih je odveden najveći broj Roma u leto 1942. godine

Izvori
NEZAVISNA DRŽAVA HRVATSKA, ZAKONI I ZAKONSKE ODREDBE, NAREDBE I t.d. PROGLAŠENE OD 11. TRAVNJA DO 26.SVIBNJA 1941. KNJIGA I (SVEZAK 1.— 10 .), UREĐUJE: A. MATAIĆ, VIJEĆNIK STOLA SEDMORICE, ZAGREB.
Жртве у Срему (1941 – 1945), I – II, Нови Сад, Архив Војводине, 2021.
Literatura
Narcisa Lengel-Krizman, Prilog proučavanju terora u tzv. NDH: Sudbina Roma 1941-1945, Časopis za suvremenu
povijest, br. 1, Zagreb 1986, 29.- 42.; Danijel Vojak – Vinko Juzbašić, Romsko stanovništvo u Bošnjacima za vrijeme Drugoga svjetskog rata, Časopis za
suvremenu povijest, br. 1, Zagreb 2018, 113.-142.;
Danijel Vojak, Bilješke iz povijesti Roma u Slavoniji, 1850.-1941. Scrinia slavonica 5 (2005), 432-461.;
Danijel Vojak, Romi u popisima stanovništva iz 1921. i 1931. na području Hrvatske, Migracijske i etničke teme 20
(2004), 4, 447–476.;
Lengel-Krizman, Narcisa, Genocid nad Romima – Jasenovac 1942, Javna ustanova Spomen područje Jasenovac.
Zagreb, 2003.;
Danijel Vojak, Stradanje Roma u zapadnom Srijemu za vrijeme Drugoga svjetskog rata, 1941. – 1945, u Zborniku
radova Stradanje Srba, Jevreja, Roma i ostalih na teritoriji bivše Jugoslavije – opasnost istorijskog revizionizma,
Beograd, 2019, 265-286.;
Mikica Ilić, Selo Bosut u Sremu (1706 – 2006), Sremska Mitrovica, 2012, 218.;
Milutin Stanišić Vuksanov, Olujna doba, Hronika Iriga i okoline, Novi Sad, 1981, str. 312 – 313.;
Dušan Lazić Gojko, Sremsko krvavo leto,Sremska Mitrovica, 1982, 49-52.;
Radovan Srdić, Jarak u ratu i revoluciji, Novi Sad, 1987,225.;
Ekspoziture anketne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača za područje šidskog sreza;
Zoran S. Mirković, Rasno zakonodavstvo u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, Zbornik radova Pravni poredak
Nezavisne Države Hrvatske, Priredili Boris Begović – Zoran S. Mirković, Beograd 2018, 41 –
Robert Blašković – Amina Alijagić, „Antižidovstvo i rasno zakonodavstvo u fašističkoj Italiji,
nacističkoj Njemačkoj i ustaškoj NDH“, Zbornik Pravnog fakulteta Sveučilišta u Rijeci 31(2)/2010,
879916.