Kako je izgledala Sremska Mitrovica u IV i V veku

SREMSKA MITROVICA. Foto: Production: LiveViewStudio
Institute for Protection of Cultural Monuments Sr. Mitrovica

Današnja Sremska Mitrovica ispod svojih ulica i kuća krije tragove nekada raskošnog i moćnog rimskog grada Sirmijuma. Njegova istorija se može pratiti od vremena Augustovog pohoda na Ilirik (35.-33. pre n.e.), pa sve do 582. godine kada grad pada pod avarsku vlast. Rimljani su verovatno zauzeli Sirmijum u vreme Tiberijevih ratova u Panoniji (13.-9. pre n.e.), a za vreme flavijevske dinastije Sirmijum je dobio status kolonije (Colonia Flavia). Veoma često je korišćen kao vojna baza za pohode protiv varvara koji su neumorno ugrožavali granicu ovog dela Carstva.Od nastanka kolonije, pa sve do kraja IV veka, istorijski izvori pominju Sirmijum kao povremeno boravište mnogih rimskih careva. Iz istorijskih izvora znamo da su u periodu od I do III veka u Sirmijumu duže ili kraće boravili Domicijan, Marko Aurelije, Septimije Sever, Maksimin Tračanin, Klaudije II Gotski, Prob, Dioklecijan i neslavni uzurpatori Ingenuus i Regalijan, kao i da je u gradu i njegovoj okolini rođeno 5 rimskih careva: Decije Trajan, Aurelijan, Prob, Maksimijan Herkulije i Gracijan. Grad doživljava najveći procvat krajem III i tokom IV veka, kada postaje jedna od prestonica Rimskog carstva i povremeno sedište rimskih imperatora Dioklecijana, Licinija, Konstantina Velikog, Konstancija II, Juliana, Valentinijana I, Gracijana i Teodosija. Prilikom arheoloških istraživanja Sirmijuma pored Carske palate sa rimskim cirkusom, otkrivene su i druge monumentalne javne gradjevine kao što su tzv. „Licinijeve terme”, žitnica (horreum), trgovačke i zanatske četvrti. Pronađene su luksuzne gradske vile, ali i višespratne stambene zgrade, zvane insulae, u kojima je živelo siromašnije stanovništvo. Grad je bio zaštićen moćnim bedemima, a snabdevao se vodom preko akvadukta sa izvora fruškogorskog potoka Vranjaša. Ulice su imale portike, kanalizaciju i bile su popločane kamenom. U gradu je tada radila kovnica novca, radionice za izradu raznih predmeta od plemenitih metala, stakla, keramike, a proizvodile su se i opeke. Poznati rimski pisac iz IV veka Amijan Marcelin naziva ga slavna i mnogoljudna majka gradova.

Gradska bazilika je poslednja u nizu crkva koje su otkrivene u Sirmijumu. Pronađena je krajem sedamdesetih godina prošlog veka i do sada je jedina koja je locirana unutar gradskih bedema. Njeni ostaci su prezentovani u suterenu savremene građevine. Bazilika je bila smeštena u samom centru Sirmijuma, u neposrednoj blizini trga (foruma). Ima složeniju osnovu od ostalih sirmijumskih crkava. Sastojala se od jednog centralnog i dva bočna broda koja su se završavala transeptom. Na kraju centralnog broda nalazila se polukružna apsida sa uzdignutom platformom na kojoj su bili postavljeni oltar i sedišta za sveštenike. Oko crkve i unutar nje pronađeno je 25 grobova. Na osnovu nalaza novca, građevina se datira u prvu polovinu 5. veka. Istorijski izvori koji pominju izgradnju crkve svetog Dimitrija iz ovog perioda, uticali su na to da se ostaci gradske bazilike identifikuju sa crkvom posvećenom ovom svetitelju. Kult svetog Dimitrija imao je veliki značaj u gradu tokom srednjeg veka kada naselje po ovom svetitelju dobija ime Civitas Sancti Demetrii, ali i za savremeni grad čiji je on zaštitnik.

Carska palata – objekat u dvorištu

Deo ostataka kasnoantičkog imperiјalnog kompleksa otkriven je slučajno 1957. godine prilikom izgradnje modernog stambenog objekta. Sa ovim značajnim nalazištem započeta su sistematska istraživanja Sirmijuma koja su nam do sada iznedrila oko 100 arheoloških lokaliteta. Otkriće hipodroma krajem 60-ih godina prošlog veka pružilo je dovoljno argumenata za potvrdu njegove identifikacije. Građevinski kompleks palata – hipodrom podignut je krajem 3. i početkom 4. veka. Njegov nastanak vezan je za period tetrarhije i reforme imperatora Dioklecijana koje su dovele do osnivanja raznih sedišta vlasti van tradicionalnog glavnog grada Rima. Kompleks je bio smešten u jugoistočnom delu grada uz reku Savu i zauzimao je prostor od oko 20 hektara. Pretpostavlja se da ostaci objekata situiranih ispod natkrivenog dela lokaliteta predstavljaju privatni deo palate. Na njemu su pronađeni neki od najreprezentativnijih i najbolje očuvanih mozaika Sirmijuma, zatim fresko i arhitektonske dekoracije, kao i instalacije sistema podnog grejanja (hipokaust). Mozaici su otkriveni u skoro svakoj prostoriji i pronalaženi su u nekoliko nivoa. Potiču iz različitih građevinskih faza – najmlađi iz sredine četvrtog, a najstariji sa kraja trećeg veka.

Carska palata

Deo ostataka kasnoantičkog imperiјalnog kompleksa otkriven je slučajno 1957. godine prilikom izgradnje modernog stambenog objekta. Sa ovim značajnim nalazištem započeta su sistematska istraživanja Sirmijuma koja su nam do sada iznedrila oko 100 arheoloških lokaliteta. Otkriće hipodroma krajem 60-ih godina prošlog veka pružilo je dovoljno argumenata za potvrdu njegove identifikacije. Građevinski kompleks palata – hipodrom podignut je krajem 3. i početkom 4. veka. Njegov nastanak vezan je za period tetrarhije i reforme imperatora Dioklecijana koje su dovele do osnivanja raznih sedišta vlasti van tradicionalnog glavnog grada Rima. Kompleks je bio smešten u jugoistočnom delu grada uz reku Savu i zauzimao je prostor od oko 20 hektara. Pretpostavlja se da ostaci objekata situiranih ispod natkrivenog dela lokaliteta predstavljaju privatni deo palate. Na njemu su pronađeni neki od najreprezentativnijih i najbolje očuvanih mozaika Sirmijuma, zatim fresko i arhitektonske dekoracije, kao i instalacije sistema podnog grejanja (hipokaust). Mozaici su otkriveni u skoro svakoj prostoriji i pronalaženi su u nekoliko nivoa. Potiču iz različitih građevinskih faza – najmlađi iz sredine četvrtog, a najstariji sa kraja trećeg veka.

Gradska bazilika

Gradska bazilika je poslednja u nizu crkva koje su otkrivene u Sirmijumu. Pronađena je krajem sedamdesetih godina prošlog veka i do sada je jedina koja je locirana unutar gradskih bedema. Njeni ostaci su prezentovani u suterenu savremene građevine. Bazilika je bila smeštena u samom centru Sirmijuma, u neposrednoj blizini trga (foruma). Ima složeniju osnovu od ostalih sirmijumskih crkava. Sastojala se od jednog centralnog i dva bočna broda koja su se završavala transeptom. Na kraju centralnog broda nalazila se polukružna apsida sa uzdignutom platformom na kojoj su bili postavljeni oltar i sedišta za sveštenike. Oko crkve i unutar nje pronađeno je 25 grobova. Na osnovu nalaza novca, građevina se datira u prvu polovinu 5. veka. Istorijski izvori koji pominju izgradnju crkve svetog Dimitrija iz ovog perioda, uticali su na to da se ostaci gradske bazilike identifikuju sa crkvom posvećenom ovom svetitelju. Kult svetog Dimitrija imao je veliki značaj u gradu tokom srednjeg veka kada naselje po ovom svetitelju dobija ime Civitas Sancti Demetrii, ali i za savremeni grad čiji je on zaštitnik.

Trgovačko-zanatska četvrt

Trgovačko-zanatska četvrt razvila se oko jedne od glavnih gradskih saobraćajnica koja je povezivala trg (forum) i zapadnu kapiju. U severnom delu lokaliteta pronađena je ulica širine 11 m, koja je podeljena na tri zone. Središnji deo širine 7 m, popločan kamenom sa zasvođenim odvodnim kanalom ispod popločanja, služio je za teretni saobraćaj. Sa obe strane kolovoza, postojale su natkrivene pešačke staze (portici). Otkriveno je osam zgrada koje su se nalazile sa obe strane ulice i veći broj objekata van regulacione linije koji su bili povezani prolazima, stazama i hodnicima. U njima su bile smeštene radionice i prodavnice (taberne). Izgradnja kompleksa vezuje se za doba tetrarhije. Podizanje odbrambenog bedema u južnom delu lokaliteta, uslovila je rušenje jednog dela zanatsko-trgovačkog kompleksa koji nastavlja da se razvija samo oko glavne ulice.

Gradska vila

U okviru lapidarijuma Muzeja Srema nalazi se in situ jedna od reprezentativnijih odaja građevine definisane kao gradska vila (villa urbana). Ona je smeštena u okviru stambenog kvarta Sirmiujuma u blizini južnog gradskog bedema. Vila predstavlja kompleks prostorija koje se razvijaju na velikom prostoru koji još uvek nije utvrđen u potpunosti i razvija se u najmanje tri faze. Tokom III veka ona dobija pravougaonu osnovu sa prostorijama grupisanim u tri krila, povezanim hodnikom i unutrašnjim dvorištem tipa atrijum sa otvorenim bazenom u središnjem delu (impluvium). Kao i u svim luksuznijim građevinama u Sirmijumu i ovde su zidovi prostorija bili oslikani freskama, a podovi ukrašeni mozaicima od kamenih tesera, keramičkih pločica ili popločani opekama. Veličina vile i bogata dekoracija, mada drugih luksuznih materijalnih ostataka nema, ukazuju na visok standard života njenih stanovnika. Prezentovana prostorija sa mozaičkim podom vile ima oblik bazilike sa apsidom i pripada poslednjoj fazi izgradnje vile, prvoj polovini IV veka. Zagrevana je podnim grejanjem – sistemom hipokausta. Verovatno je služila kao sala za svečane prijeme, tj. gozbe, a mozaik koji je krasi jedan je od najvećih mozaičkih podova do sada otkrivenih u Sirmijumu. Na njemu su prikazani raznovrsni geometrijski motivi karakteristični za podnu dekoraciju četvrtog veka sa velikom centralnom rozetom i bordurama sastavljenim od raznih rombova i pletenica.

Ekonomski deo palate

Lokalitet predstavlja zapadni deo kompleksa carske palate u kom su bili skoncentrisani objekti pretežno ekonomskog karaktera. U okviru parkovskog prostora prezentovani su ostaci južnog gradskog bedema sa ugaonom kulom kružne osnove i ekonomski objekat koji je jedno vreme korišćen kao žitnica (horeum). Objekat se sastojao od dva trakta koji su razdvojeni popločanim dvorištem. Oba trakta podeljena su na niz manjih prostorija (10×5 m) sa naspramno postavljenim ulazima. Severni trakt je imao 16, a južni 17 prostorija. Podizanje velikih objekata za skladištenje žita, ulja, vina i drugih namirnica svedoči o potrebama da se obezbedi redovno snabdevanje cara, vojske, administracije i službenika kako u samom palatijalnom kompleksu, tako i prilikom putovanja. Novi bedem koji je štitio palatu podignut je krajem III i početkom IV veka. Ekonomski objekat potiče iz prve polovine IV, a intenzivno je korišćen i tokom druge polovine IV veka.

Mozaici

Prilikom dosadašnjih arheoloških istraživanja na Carskoj palati je pronađeno oko 350 m² očuvanih mozaičkih površina. Oni pripadaju različitim građevinskim fazama palate od kojih se najstarija datuje na kraj III, a najmlađa u sredinu IV veka. Najviše su zastupljeni geometrijski polihromni mozaici (poznati pod nazivom „geometrijski tepisi”), koji su karakteristični za period kasnog Rimskog carstva.

Ovi mozaici su rađeni u zapadnom stilu i imaju paralele sa mozaicima iz Dioklecijanove palate u Splitu. Mozaici su urađeni u tehnici opus tessellatum (sastavljeni su od manjih kamenih kockica – tesserae), a od motiva su zastupljeni geometrijski, floralni kao i razni prepleti. Očuvan je samo jedan mozaik sa figuralnom predstavom boga Merkura. Mozaici iz palacijalnog kompleksa su svakako najlepši primerci ove vrste koji su pronađeni u Sirmijumu, a njihov vrhunski kvalitet pokazuje visoke standarde izrade koji su karakteristični za carsku arhitekturu iz tetrarhijskog perioda na Balkanu.

Projekat natkrivanja Carske palate i vizitorski centar

Projekat natkrivanja Carske palate značajan je kao prvi sistematski program zaštite i prezentacije antičkog lokaliteta u Sirmijumu. Koncepcija rešenja objekta za natkrivanje proizašla je iz namere da se natkrije celokupan prostor nalazišta, približne površine od 2680m². Arhitektura novoizgrađenog objekta uklapa se u urbano okruženje, a funkcionalno zadovoljava potrebe zaštite i prezentacije lokaliteta. Vizitorski centar ima tri nivoa. Na gornjem nivou se nalazi galerija. U prizemlju se nalazi ulazna platforma – prostori za prijem posetilaca sa suvenirnicom i kafeom. Postavljanjem šetnih staza omogućen je pristup posetilaca na donji nivo – nivo samog lokaliteta.